صبر و مدارا برای تربیت!

قرآن کریم برای مواجهه با دشمنان آشکار و پنهان، الگویی روشن ترسیم کرده است. این الگو برخلاف تصور رایج که همیشه به شدت و قاطعیت ظاهری پیوند خورده، بر حکمت، آرامش و استدلال روشن تأکید دارد؛ زیرا حقیقت زمانی آشکارتر می‌شود که در برابر زبان نرم و رفتار منطقی، دشمن با لجاجت، چهره واقعی خود را برملا کند. قرآن این روش را بار‌ها به پیامبران الهی آموزش داده و تاریخ صدر اسلام نیز نمونه‌های عینی آن را ثبت کرده است. در سوره طه، آیه ۴۴ خداوند به موسی و هارون دستور می‌دهد: «اما به نرمی با او سخن بگویید؛ شاید متذکر شود یا (در برابر خدا) خاشع شود.» این دستور در نگاه نخست عجیب به نظر می‌رسد. مگر فرعون همان کسی نبود که خود را «أنا ربکم الأعلی» معرفی می‌کرد و کودکان بنی‌اسرائیل را می‌کشت؟ چرا خداوند به موسی می‌فرماید با او نرم سخن بگوید؟ پاسخ در حکمت الهی نهفته است: اگر موسی با خشم و تندی وارد می‌شد، فرعون می‌توانست او را به خشونت و بی‌منطقی متهم کند؛ اما وقتی موسی با آرامش و استدلال سخن گفت و معجزه‌های روشنگر را ارائه کرد، مردم خودشان دیدند که فرعون است که لجاجت می‌کند. به این ترتیب، نقاب از چهره فرعون افتاد و چهره طغیانگرش برای همگان آشکار شد.
در عصر پیامبر اکرم (ص) منافقان بزرگ‌ترین تهدید پنهان بودند. قرآن بار‌ها آنان را توصیف می‌کند. در سوره منافقون، آیه ۴ آمده است: «ظاهرشان تو را به شگفت می‌آورد و سخنان‌شان را می‌شنوی، اما همچون چوب‌های خشک تکیه داده‌اند.» پیامبر (ص) مأمور نشد آنان را به‌سرعت طرد یا مجازات کند؛ بلکه با مدارا در ظاهر و روشنگری در عمل، چهره واقعی‌شان را به مردم نشان داد. این مدارا فرصت می‌داد تا مؤمنان خودشان ببینند که منافقان اهل وعده‌های پوچ، عهدشکنی و دوچهرگی هستند. نمونه روشن آن «عبدالله بن اُبی» بود. او در ظاهر نماز می‌خواند، در صف مسلمین حاضر می‌شد، اما پشت سر پیامبر (ص) فتنه می‌کرد. پیامبر (ص) نه‌تنها او را به سرعت حذف نکرد؛ بلکه حتی در تشییع جنازه‌اش حاضر شد. این رفتار آرام پیامبر (ص) بهانه را از دست منافقان گرفت و نشان داد که اسلام منادی رحمت است. در عوض، قرآن او و همفکرانش را با شدیدترین تعبیرات رسوا کرد. در سوره توبه، آیه ۶۱ هم خداوند، پیامبرش (ص) را به آرامش توصیه کرد تا مردم خود دروغ‌گویی منافقان را دریابند.
در دوران امام علی (ع)، نفاق به اوج رسیده بود. بسیاری از کوفیان در ظاهر بیعت می‌کردند؛ اما در عمل امام (ع) را تنها می‌گذاشتند. خود حضرت در نهج‌البلاغه بار‌ها شکوه می‌کند: «ای کاش شما را نمی‌دیدم و نمی‌شناختم، شناختی که مایه پشیمانی و اندوه شد.» امام علی (ع) نیز بار‌ها با صبر و مدارا کوفیان را آزمود. به آنان فرصت داد تا خود نشان دهند که از روحیه جهاد و وفاداری تهی شده‌اند. هدف اهل بیت (ع) تربیت انسان‌ها و همچنین حفظ دین بود. تاریخ نشان داده و می‌دهد که در هر لحظه و دوره‌ای باید تصمیمات صحیح آن زمان گرفته شود، اما در میان همه این تصمیمات، روش اهل بیت (ع) صبر، مدارا و فرصت دادن به مؤمنان برای تربیت و آگاهی‌شان بود.