قمار بزرگ آمریکا و روسیه بر سر کردها

پایگاه بصیرت / احمد مرجانی‌نژاد/ پژوهشگر

(روزنامه شرق ـ 1395/01/15 ـ شماره 2549 ـ صفحه 9)

این روز‌ها واهمه تقسیم و به ‌نوعی قربانی‌شدن «اكراد» منطقه در بازی بزرگ آمریكا- روسیه وجود دارد. غرب با بهره‌مندی از تركیه و ناتو و همچنین روسیه در راستای راهبرد منافع بین‌المللی و منطقه‌ای، در پی كسب امتیاز عامل كُردی هستند. در مناطق كردنشین منطقه با القابی مانند خودمختاری، فدراتیو، كانتون و... گویا تجزیه و ترسیم نقشه‌های كردستان‌های جدید مدنظر است. وقتی از «هنری کسینجر» درباره تأثیر ساقط‌شدن جنگنده روسیه به وسیله ترکیه در روابط دو قدرت جهانی سؤال شد، او مسئله را بی‌تأثیر و بی‌اهمیت خواند و گفت: «قدرت‌های بزرگ باید به دنبال اهداف بازی بزرگ و منافع مشترک باشند». درحالی‌كه از سویی اهداف طرح آمریكایی برای تجزیه منطقه که از «جو بایدن»، معاون رئیس‌جمهوری آمریکا به عنوان طراح و مجری اصلی آن یاد می‌کنند، امری پنهان نیست و با گذشت زمان اهداف و ابعاد آن هر چه بیشتر آشکار می‌شود؛ از سوی دیگر «سرگئی لاوروف»، وزیر خارجه روسیه در سخنان اخیر خود از احتمال برگزاری همه‌پرسی استقلال در اقلیم کردستان عراق حمایت کرد و آن را حق کردها دانست.
در این راستا، خبرگزاری روسی «اسپوتنیک» نیز از آغاز همکاری‌های روسیه و حزب «اتحاد دموکرات سوریه» خبر داد و از این همکاری‌ها به عنوان کابوسی برای «رجب طیب اردوغان»، رئیس‌جمهوری ترکیه نام برد. همچنین خبرگزاری «ایتارتاس» دیگر رسانه روسی به نقل از دولت روسیه اعلام کرد دفتر نمایندگی معارضان کرد سوری، در مسکو افتتاح می‌شود، اما خلاف مطالبه رژیم اسرائیل و چراغ سبز آمریكا، بسیاری از كشورهای اتحادیه اروپا و نیز كشور‌های منطقه از مخالفان جدی تغییر نقشه جغرافیایی در منطقه هستند.

کردهای سوری

درباره وضعیت كردهای سوریه دیدگاه‌ها و تحلیل‌های مختلفی از سوی كارشناسان ارائه شده است,١ از دیدگاه «موتلو چیویراوغلو»، کارشناس مسائل کُردها در آمریکا، كردهای سوریه تلاش می‌کنند مناطق کردنشین سوریه را به هم متصل کنند. اولویت اصلی «یگان‌های مدافع خلق كرد»، ی‌پ‌گ (YPG) با توجه به وضعیت بحرانی «عفرین»، اتصال این کانتون کردنشین به «کوبانی» است. البته امكان دارد آنان بدون حمایت آمریکا هم دست به این حمله بزنند.

اما «ورز»، پژوهشگر مركز «برنامه‌های آمریكا» مدعی است احتمال حمایت آمریکا از حمله یگان‌های مدافع خلق به عفرین، خلاف حمایت این کشور از کردها در کوبانی، کم است؛ زیرا آمریکا اولا موافق گسترش قلمرو نیروهای کرد نیست و ثانیا درصدد است با حمایت آنان در مناطق دیگر سوریه به مقابله با گروه تروریستی «داعش» بپردازند. «ماکس هافمن»، از دیگر کارشناسان این مرکز نیز می‌گوید: «آمریکا از اینکه کُردها بتوانند آخرین محدوده دسترسی داعش به ترکیه را قطع كنند، خوشحال خواهد شد، اما با توجه به نیازش به پایگاه «اینجیرلیک» ترکیه برای انجام حملات هوایی و نیز ناخرسندی تركیه از تحركات كردهای سوریه، ممکن است در حمایت از این حمله کردها (اتصال عفرین-كوبانی) روی خوشی به آنها نشان ندهد. تركیه خواهان رهایی از دست داعش در این محدوده است، اما نمی‌خواهد كه کردها امنیت این منطقه را در دست گرفته و داعش را به عقب برانند. با اینکه گذشتن نیروهای كرد سوری از رود فرات، عبور از خط قرمز ترکیه محسوب خواهد شد، اما این احتمال نیز وجود دارد كه آمریکا آنان را یاری کند؛ زیرا قبلا هم این کار را کرده است. واکنش احتمالی ترکیه به عملیات کُردها در کانتون عفرین ممکن است حتی منجر به بمباران و گلوله‌باران مواضع یگان‌های مدافع خلق شود.

«برت مک‌گورک»، نماینده رئیس‌جمهوری آمریکا در ائتلاف به اصطلاح ضدداعش که سپتامبر سال گذشته به بهانه مقابله با داعش شکل گرفت، ماه فوریه وارد شهر کردنشین «عین‌العرب» سوریه در مرز ترکیه شد که کردها از آن به عنوان «کوبانی» یاد می‌کنند. او ضمن دیدار با مسئولان و فرماندهان کانتون‌های کردی در منطقه از «خودمختاری» مناطق کردنشین سوریه استقبال کرد و گفت: «وضعیتی که شما در خودمختاری دارید حق شماست،؛ زیرا شما با گروه افراطی داعش مبارزه کردید و آنها را از این مناطق بیرون راندید. سوریه در آینده کشوری دموکراتیک خواهد بود و به حقوق ملت کرد احترام خواهد گذاشت»,٢ نماینده «باراک اوباما»، رئیس‌جمهوری آمریکا در پاسخ به اعتراضات کردها برای اخراج حزب اتحاد دموکراتیک از مذاکرات ژنو گفت: «این نشست‌های اولیه، صوری است و برای آتش‌بس میان نظام سوریه و معارضان برگزار می‌شوند، اما حزب اتحاد دموکراتیک در نشست‌های آینده به عنوان طرف اصلی در مذاکرات حضور خواهد داشت».٣ همچنین «استفان دی میستورا» فرستاده ویژه سازمان ملل در امور سوریه، با تأکید بر لزوم پایان درگیری‌های نظامی در سوریه تصریح کرد: «درحال‌حاضر می‌توان گفت آمریکا و روسیه منافع خود را در پایان جنگ در سوریه می‌بینند».

در رابطه با تحولات اخیر، «جان کربی»، سخنگوی وزارت خارجه ایالات متحده نیز گفته است: «کشورش یگان‌های مدافع خلق ی‌پ‌گ (YPG)، شاخه نظامی حزب اتحاد دموکراتیک پ‌ی‌د (PYD) را که مناطق شمالی سوریه را تحت کنترل خود دارد، یک سازمان تروریستی به شمار نمی‌آورد و به حمایت از این گروه نظامی ادامه می‌دهد. از نگرانی‌های ترکیه درباره یگان‌های مدافع خلق آگاه هستیم، اما این گروه یکی از موفق‌ترین نیرو‌ها در نبرد علیه داعش است و کردهای سوریه در نبرد با داعش شریک ما هستند». پس از اقدامات و اظهارات مقام‌های آمریكایی، «رجب طیب اردوغان»، رئیس‌جمهوری ترکیه گفت: «ایالات متحده باید تصمیم بگیرد و انتخاب کند چه کسی شریک منطقه‌ای آن است؛ ترکیه یا تروریست‌های سوریه؟ ایالات متحده آمریكا باید یگان‌های مدافع خلق را یک گروه تروریستی قلمداد کند٤.»

کردهای عراقی

«مسعود بارزانی»، رئیس اقلیم کردستان، با انتشار بیانیه‌ای خواستار برگزاری یک رفراندوم غیرالزام‌آور برای اعلام استقلال اقلیم کردستان شده است. «استفان کوک»، پژوهشگر ارشد مؤسسه مشاوره روابط خارجی، در مصاحبه‌ای گفت: «فشارهای اقتصادی در تصمیم مسعود بارزانی تأثیر داشته است. دولت اقلیم کردستان عراق به علت کاهش قیمت نفت و تنش با بغداد بر سر بودجه، با بحران جدی اقتصادی روبه‌روست. مسئله رفراندوم را می‌توان ابزاری برای گرفتن پول از بغداد توصیف کرد. شاید بارزانی می‌خواسته به آمریکا بگوید کردها برای تشکیل دولت نیازی ندارند از آمریکا اجازه بگیرند٥.» بارزانی از رابطه مثبت با آنکارا نیز سود می‌برد و این در حالی است كه رئیس‌جمهوری و دولت حزب «عدالت و توسعه» تركیه آماده تعامل با کردستان مستقل در عراق است، اما با کردهای سوریه مشكل دارند و به قلع‌و‌قمع اعضا و طرفداران حزب كارگران كردستان موسوم به «پ‌ک‌ک» می‌پردازند. روزنامه آمریکایی «نیویورک‌تایمز» می‌نویسد مقامات عراقی و آمریکایی که عملیات نظامی علیه داعش را هدایت می‌کنند، باید به مبارزه با چالشی بروند که پتانسیل لازم برای تغییر شرایط میدان جنگ را دارد و آن سقوط قیمت نفت است.

اکنون دولت نیمه‌خودمختار اقلیم کردستان، ١٨ میلیارد دلار بدهی دارد که آن را در پرداخت حقوق کارکنان دولت و نیروهای امنیتی ناتوان ساخته است. مقامات عراقی در سال گذشته وامی ١,٧ میلیارد دلاری از بانک جهانی دریافت کردند. بغداد همچنین به‌دنبال دریافت وام ٢.٧ میلیارد دلاری از ایالات متحده برای تأمین تجهیزات نظامی است. اما «ارشد صالحی»، رئیس جبهه ترکمانی عراق، باور دیگری دارد و می‌گوید: «موضوع تأسیس کشور مستقل کُرد همه‌ساله به دلیل بروز بحران‌هایی بین احزاب کردستانی مطرح می‌شود، اما هیچ‌گونه تحرکی در این راستا صورت نمی‌گیرد، چراکه برخی از احزاب با تأسیس چنین کشوری مخالفت می‌کند، با این‌حال اگر کشور مستقلی برای کردها در عراق تأسیس شود، ترکمان‌ها همچنان در عراقی متحد و یکپارچه باقی خواهند ماند، اما تبدیل استان کرکوک را به اقلیم و تبدیل شهر «دوزخورماتو» را به استان خواستار خواهند شد. در صورت ادامه سیاست به‌حاشیه‌راندن‌ ترکمان‌ها از سوی دولت مرکزی، درخواست ترکمان‌ها مانند کردها، تأسیس یک کشور مستقل ترکمانی خواهد بود».

جنگ نیابتی بر سر کردها

از زمان آغاز تحولات منطقه، آمریکایی‌ها در راستای تحقق اهداف منطقه‌ای خود و نهایی‌کردن پروژه تجزیه منطقه، از کردها در عراق و سوریه حمایت و آنان را تسلیح کردند. شاید بتوان گفت مواضع ابهام‌آمیز روس‌ها در قبال کردها در عراق و سوریه با هدف نزدیک‌ترشدن مسکو به کردها برای کاهش نفوذ آمریکایی‌ها در میان کردها انجام می‌شود تا روس‌ها بتوانند در وزن‌کشی‌های آینده منطقه انحصار نفوذ آمریکایی‌ها در میان کردها را بشکنند و سهم خود را ببرند. مسلما در تحقق اهداف سناریوی یادشده، دو مانع عمده؛ یعنی ترکیه و ایران وجود دارند که در صورت تحقق اهداف شوم سلطه، این دو قدرت منطقه‌ای نیز می‌توانند مورد تهدید و موضوع تغییر باشند. ترکیه از سویی متحد كلیدی آمریکاست و از سویی به عنوان قدرت منطقه‌ای، بیشترین جمعیت کرد را دارد که هرگونه تغییر در وضعیت کردهای سوریه و عراق می‌تواند تأثیرات مستقیمی در داخل این کشور داشته باشد. در حالی كه آنکارا همواره از آرمان ناسیونالیستی کردها در درون مرزهای خود جلوگیری می‌کند، اما اکنون فقط از آرمان‌ها و احساسات ناسیونالیستی کردها در عراق و سوریه، در راستای منافع منطقه‌ای خود حمایت می‌كند. با همه خطرات منطقه‌ای، در اتحاد عملی ترکیه- کردستان عراق گویا «هلال جدیدی» در حال شكل‌گیری است. البته روابط حسنه کنونی میان کردهای عراق و دولت حزب عدالت و توسعه ترکیه، هرچند ممکن است به استقلال فوری و آشکار کردها منجر نشود، اما در خاورمیانه جدید مدنظر غرب، مرزهای كردی-عربی به واقعیت نزدیک‌تر خواهند شد تا مرزهای ترکی-كردی.

نتیجه‌گیری:

هم‌زمانی اظهارات تحریک‌آمیز نماینده کاخ سفید درباره کردها و نیز دادن مجوز افتتاح دفتر معارضان کرد سوری در مسکو توسط روسیه، می‌تواند حاوی پیام‌های خطرناكی باشند. اگرچه حمایت روس‌ها از کردهای سوری و توصیه به شركت آنان در مذاكرات اولا در راستای ایجاد شكاف بین آنكارا- واشنگتن است، ثانیا باعث می‌شود آمریكایی‌ها در شرایط سختی قرار بگیرند، چراكه اگر مخالفت كنند باعث كاهش اعتماد كردها به واشنگتن می‌شود و اگر موافقت كنند، نوعی خط قرمز آنكارا را نقض كرده‌اند. این‌گونه به نظر می‌رسد که برخی اختلاف‌نظر‌های تهران- آنكارا درباره مسائل منطقه در راستای دفع شرارت‌های تحریك و تقسیم مناطق كردنشین باشد، اما دستگاه‌های دیپلماسی و امنیتی کشورهای ایران– تركیه– عراق–سوریه باید با نگاهی عمیق‌تر به حوادث جاری بنگرند و با هوشیاری تدابیر پیشگیرانه و به موقع را اتخاذ کنند، چراکه همكاری و هم‌سویی آنان در قبال توطئه بازی بزرگ ضرورتی اجتناب‌ناپذیر است. تهران و آنكارا با وجود گذشته رقابتی، دارای تمدن و فرهنگی غنی و نیز رهبرانی متعهد و دانا، سیاستمدارانی عاقل و خردمند هستند كه قادرند منافع اسلامی ملت‌های خود را حفظ کنند. بنابراین در دوران حساس كنونی، شهروندان کرد از مسئولان ایران و تركیه انتظار دارند فراتر از روش‌های معمول و عرف دیپلماتیك عمل کنند. نباید فراموش کرد که اگر ذهن‌ها و قلب‌های مسلمانان از همدیگر جدا شوند، دیگر تمامیت ارضی- سرزمینی اهمیتی نخواهد داشت و فراموش نکنیم: سرزمین برای انسان‌هاست، نه انسان‌ها برای سرزمین. اگر امروز مسائل کردها به فوریت رفع و حل نشود، در فردای بسیار زود جنگ‌سالاران غربی مدیریت و هدایت اكراد منطقه را در دست خواهند گرفت؛ مسلما وظیفه مسئولان به‌ویژه دستگاه‌های سیاسی دو کشور ترکیه و ایران، تعامل، گفت‌وگو و حل مشكلات فیمابین است.