ظرفیت های بازار انرژی ایران

انرژی امروزه نه تنها یک منبع استراتژیک در تامین نیاز های اقتصادی کشورهای صنعتی و پیشرفته محسوب می‌شود، بلکه نقش مهمی در عملکرد و رقابت بازیگران بین‌المللی نیز ایفا می‌کند و دولت ها به ویژه دولت های درحال توسعه و توسعه یافته، انرژی را به عنوان بخشی از ابزارهای سیاسی اقتصادی و راهبردی خود در نظر می‌گیرند. همچنین‌ تعدیل نسبی فضای خصومت آمیز میان قطب های اصلی قدرت در جهان و گسترش امواج جهانی شدن و افزایش ارتباط میان اقتصادهای ملی با یکدیگر، اهمیت نسبی اقتصاد در روابط بین الملل را افزایش داده و به تبع آن، بازار انرژی در سطح بین‌الملل نیز گسترش یافته است.

 تداوم دسترسی به منابع و بازارهای انرژی در مناسبات بین‌المللی کشورها نقش تعیین کننده ای دارد و به افزایش قدرت ملی آنان کمک می کند.از آن جایی که انرژی چرخه اصلی تمدن امروزی است و همه دولت ها بخصوص کشورهای صنعتی و پیشرفته به دلیل نیاز بخش های صنعتی و کارخانجات پیشرفته خود به شدت وابسته به آن هستند، از این رو دسترسی به بازار انرژی را یک دغدغه اصلی برای خود تلقی می کنند و تمام تلاش خود را در جهت حفظ و دسترسی به آن انجام می دهند.

در این میان خلیج فارس با توجه به داشتن منابع عظیم انرژی، مهمترین خطوط کشتیرانی ،منابع عظیم شیلات و منابع بسیار غنی کانی و معدنی از مهمترین و حساس ترین مناطق دنیا است.در ارتباط با ذخایر انرژی این منطقه به علت داشتن منابع عظیم نفت و گاز همواره مورد توجه کشورهای بزرگ بوده،برای مثال بزرگترین میدان گازی جهان با نام پارس جنوبی متعلق به ایران در فلات قاره خلیج فارس قرار دارد و از حیث مساحت فلات قاره خلیج فارس رتبه اول جهان را داردو پس از  آن دریای شمال و خلیج مکزیک به ترتیب در رتبه های دوم و سوم هستند. ایران نخستین کشور در حوزه خلیج فارس بود که نفت در آن کشف شد، نفت کالایی پراهمیت برای ایران هست و بر روی تصمیم گیری های حکومت جمهوری اسلامی ایران تاثیر زیادی دارد.

ایران دارای سومین رتبه ذخایر ثابت شده نفت جهان پس از ونزوئلا و عربستان است و با تولید روزانه دو نیم میلیون بشکه نفت، حدود 2.5 درصد از نفت جهان را تولید می کند و همچنین دهمین کشور بزرگ تولید کننده نفت خام و چهارمین کشور بزرگ تولید کننده نفت اوپک می‌باشد. میزان  ذخایر اثبات شده نفت ایران  160 میلیارد بشكه، معادل 18 درصد ذخایر جهانی است.

با توجه به تک محصولی بودن اقتصاد ایران، با تغییر قیمت نفت بودجه کشور دچار تغییرات بسیار می شود که این امر می تواند کشور را با بحران های متفاوت روبه روکند. مثلا با افزایش قیمت نفت رشد اقتصادی ایران در سال ۱۳۸۶ به ۷.۸۴ درصد رسید اما در سال ۱۳۸۷ با کاهش قیمت نفت به ۰.۸۳ درصد سقوط کرد، همچنین قیمت نفت بین سالهای ۱۹۹۹تا۲۰۰۶ باعث شد GDPایران ۴۹ درصد افزایش یابد که این امر به مرور کشور را با مشکلاتی مواجهه کرد. لذا منابع هم می توانند مفید باشند هم  تاثیر منفی بگذارند. « به طور کلی ثروت منابع را می توان شمشیر دو لبه دانست. از یک سو این ثروت با افزایش درآمد ملی، می تواند موجب افزایش سرعت توسعه و از سوی دیگر با بر هم زدن توان رشد در بخش های مختلف اقتصاد و تکیه اصلی اقتصاد بر تولید و صادرات مواد خام اولیه، موجب کاهش رشد گردد. بسیاری از کشورهای غنی از نظر منابع طبیعی، قادر نیستند بخش های صنعتی رقابت پذیری را در خارج از حوزه تولید مواد خام اولیه حاصل از منابع توسعه دهند و نرخ رشد پایینی را نسبت به اقتصادهای مشابه خود که فاقد منابع طبیعی هستند، تجربه می کنند.»

به طور کلی از سال ۱۳۴۹تا ۱۳۸۵صنعت نفت باعث افزایش ۲۰درصدی تولید ناخالص داخلی ایران شده است. لذا می توان استناد کرد که نفت نقش مهمی در اقتصاد ایران دارد و این یک فرصت است که ایران می تواند از آن برای توسعه بیشتر استفاده کند.

 به همین خاطر یکی از راهکارهایی که در زمیه نفت می توان داد تبدیل پالایشگاها به پتروپالایشگاه برای جلوگیری از خام فروشی هست، چرا که این پتروپالایشگاها از اهمیت ویژه ای برخوردار هستند و از مزایای آن می توان علاوه بر جلوگیری از خام فروشی به افزایش حاشیه سود فرآوری نفت، کاهش آلودگی، کاهش هزینه های تأمین خوراک، مدیریت یکپارچه و هماهنگی میان واحدها اشاره کرد.

در رابطه با منابع گازی موجود در ایران باید بیان داشت که ایران دومین کشور بزرگ دارای ذخایر ثابت شده گاز جهان( بعد از روسیه ) می باشد، ایران همچنین از امکانات استراتژیکی مثل  نزدیکی به بازارهای پرسود انرژی آسیا ونزدیکی به اروپا با دسترسی آسان به فراسوی  دریاها برخوردار است، به رغم برتری های چشمگیر جغرافیایی و زمین شناسی، جایگاه کنونی ایران زیر پتانسیل واقعی اش باقی مانده است.
در نمودار زیربه بیان میزان تولیدگاز ایران در ادوار مختلف می پردازیم که همان طور که نمایانگر است، میزان تولید گاز در هر دوره نسبت به دوره قبل روند صعودی داشته است.

 میزان تولید گاز ایران در ادوار مختف زمانی

استفاده از گاز طبیعی در سال‌های اخیر به دلایلی چون  وجود منابع عظیم گاز طبیعی، رشد تقاضای انرژی ، نیاز روز افزون به سوخت‌های پاک و با آلایندگی کمتر زیست‌محیطی در اکثر مناطق جهان و بخصوص اروپا افزایش یافته و این در حالی است که در پایان سال ۲۰۱۶ ایران با ۳۳.۵ میلیون مترمکعب ذخیره گاز طبیعی اثبات شده،۱۸ درصد از کل ذخایر جهان و رتبه اول ذخیره جهانی را به خود اختصاص داده است و تولید گاز طبیعی ایران  در سال ۲۰۱۶ شامل ۲۰۲.۴ میلیارد متر مکعب  معادل ۵.۷ درصد از تولید جهانی بود و مصرف در این سال۲۰۰.۸ میلیارد مترمکعب معادل ۵.۷ درصد از کل مصرف جهانی گاز بوده است.

بررسی روند ذخایر گاز طبیعی ایران در چند سال گذشته حاکی از آن است که با وجود رشد متوسط ۱۰ درصدی سالانه در مصرف گاز طبیعی به دلیل اکتشافات جدید ذخایر انرژی در ایران، نه تنها کاهش نیافته بلکه رشد قابل ملاحظه‌ای را نیز تجربه کرده است. مطابق آمار بی پی در حالی که ذخایر قابل استحصال گاز طبیعی ایران در سال ۱۹۸۵ معادل ۱۳.۹۹ میلیون مترمکعب بود این رقم در سال‌های ۱۹۹۵ و ۲۰۰۴ به ترتیب ۱۹.۳۵ میلیون متر مکعب و ۲۶.۷۴ میلیون مترمکعب بوده است.
 
مهمترین میادین گازی مستقل ایران عبارتند از: 
1.میادین گازی پارس جنوبی با ذخیره ۲۸۰ تا ۵۰۰ تریلیون فوت مکعب گاز که دارای ۳۵ درصد گاز جهان را در خود جای داده که ۶۱ درصد گاز خاورمیانه نیز در این میدان هست.
2.  میادین گازی پارس شمالی با ذخیره ۵۳ تریلیون فوت مکعب گاز
3.میادین گازی کنگان با ذخیره ۲۹ تریلیون فوت مکعب گاز طبیعی
4.میدان نار با ذخیره ۱۳ تریلیون فوت مکعب گاز 
5.  میدان گازی خانگیران با زخیره ۱۱ تریلیون فوت مکعب گاز طبیعی
تردیدی نیست که برخورداری از ظرفیت بالقوه و توان قابل قبول صادراتی شرط لازم حضور در بازارهای جهانی  گاز طبیعی است.این امر خود مستلزم انجام سرمایه‌گذاری‌های کلان و برنامه ریزی دقیق جهت ظرفیت سازی لازم در راستای رسیدن به اهداف صادراتی است.

یکی از بهترین راهکارها برای جمهوری اسلامی ایران  در زمینه فروش گاز تمرکز بر مشتری های موجود مثل عراق و ارمنستان و حتی تلاش برای عملیاتی کردن فروش گاز به پاکستان است. به همین خاطر جمهوری اسلامی ایران می تواند با تقویت بازار گاز خود در این کشورها شرایطی به وجود بیاوردکه بتواند به آنها در زمینه تامین گاز تضمین بدهد.برای مثال در اوج زمستان به دلیل نیاز داخلی کشور به گاز فروش آن کم می شود به همین خاطر با سازماندهی مصرف انرژی داخلی می توان نیاز مشتریان را تامین کرد.
البته در کنار مزیت های بازار انرژی ایران ، چالش هایی نیز وجود دارد که همچون می توان به نقش پررنگ  رقبای جمهوری اسلامی ایران  مثل روسیه ، شورای همکاری خلیج فارس و مصر  در تامین انرژی کشورهای دیگر نیز اشاره کرد. برای مثال:

روسیه
روسيه حدود ۴۰ درصد از گاز اروپا را تأمين مي كند و بنابر برخي پيش بيني ها تا سال ۲۰۳۰ ، اين ميزان بالغ بر ۶۰ درصد خواهد بود.از آ نجا كه نرخ رشد مصرف گاز طبيعي دو لت هاي عضو اتحاديه بيش از نفت است ، بنابراين روابط انرژي روسيه و اتحادية اروپا در حوزه گاز طبيعي اهميتي بيش از روابط دو طرف در حوزه نفت دارد. به ويژه آنكه روسيه غني ترين و بادوام ترين ذخاير گاز طبيعي در جهان را دار د. بعضي از اين كشورها كاملاً يا بيشتر به واردات گاز طبيعي از روسيه متكي هستند ، برای نمونه روسيه ۳۵ درصد گاز آلمان، ۴۲ درصد به لهستان، ۳۹ درصد به اوكراين، ۱۰۰ درصد به ليتواني، لتوني، اسلواكي و مولداوي، ۹۰ درصد به استوني ، ۵۹ درصد به اتريش، ۱۰۰ درصد به بلغارستان ، ۴۰ درصد به كرواسي ، ۲۴ درصد به فرانسه، ۷۰ درصد به يونان ،۶۵ درصد به مجار ستان، ۳۶ درصد به ايتاليا، ۲۵ درصد به روماني و ۲ درصد به بريتانيا گاز وارد می کند.
 
شورای همکاری خلیج فارس
پس از تشکیل شورای همکاری خلیج فارس در سال ۱۹۸۱ توسط شش کشور عربی ( عربستان سعودی ، امارات متحده عربی ، بحرین ، قطر  ، کویت و عمان )  اتحادیه اروپا در سال ۱۹۸۵ اقدام به ایجاد یک توافق نامه تجاری بین دو طرف کرد. این توافق نامه شامل همکاري در زمینه هاي مختلف از جمله انرژي بود . براین اساس در ماده۶  این موافقت نامه آمده بود : طرفین قرارداد در زمینه انرژي کوشش می کنند براي تشویق و تسهیل؛ همکاري میان دو منطقه با تعهدات انرژي کشورهاي عضو، ارزیابی مشترك تجارت میان دو منطقه در زمینه هاي نفت خام، گاز طبیعی و تولیدات نفتی و تحلیل راه ها و ابزار بهبود مبادلات تجاري، تبادل دیدگاه ها و اطلاعات درباره مسایل مرتبط با انرژي با یکدیگر مراودت داشته باشند. تبدیل شدن شوراي همکاري خلیج فارس به یک بازیگر در عرصه اقتصاد جهانی، پیوند و مناسبات حسنه با غرب و از این منظر شریک نسبتا قابل  اعتماد در عرضه انرژي، برخورداري شورا از میزانی بالغ بر ۳۷ و۲۲ درصد از ذخائر نفت خام و گاز طبیعی جهان، روند رو به افزایش اهمیت صادرات انرژي از سوي این کشورها در آینده و تداوم اهمیت سوخت فسیلی توجیهات مناسبی براي تقویت روابط میان اتحادیه اروپا و شورای همکاری خلیج فارس است.

مصر
از اوایل دهه ۱۹۹۰ ، شرکت های خارجی  فعالیت اکتشافی خود را در مصر افزایش داده و حوزه های گازی مختلفی را در دلتای  رود نیل ، آب های ساحلی دلتای نیل و بیابان های غربی مصر کشف کرده اند. امروزه صنعت گاز طبیعی مصر به سرعت در حال گسترش می باشد و تولید گاز این کشور طی سال های ۲۰۰۰ تا ۲۰۰۶ در حدود ۲۴۰ درصد رشد داشته است. مصر صادرات گاز طبیعی از طریق لوله را هدف قرار داده و در این راستا مذاکراتی با لیبی و ایتالیا برای اتصال خطوط لوله غربی این کشور به لیبی انجام داده که هنوز در مرحله مذاکره باقی مانده ، اما در شرق این کشور صادرات از طریق خطوط لوله محقق  شده است.خطوط لوله گاز عرب ، گاز مصر را به اردن ،  سوریه ، ترکیه ، لبنان ، قبرس  و اروپا صادر خواهد کرد. بخش اول خطوط لوله از الاریش در مصر،  تا بندر عقبه در اردن امتداد می یابد ، این بخش در ژولای ۲۰۰۳ با هزینه ۲۲۰ میلیون دلار تکمیل شده است. بخش دوم خطوط لوله ، از عقبه تا الرحاب اردن که در ۲۴ کیلومتری مرز سوریه قرار دارد امتداد می یابد.طول این بخش ۳۹۰ کیلومتر و هزینه احداث آن ۳۰۰ میلیون دلار است که بخش دوم آن در سال ۲۰۰۵ احداث شد.سومین بخش به طول ۳۲۴ کیلومتر از اردن تا نیروگاه دیرعلی امتداد خواهد یافت و از آنجا به شهر ریان در سوریه ادامه می یابد و سپس به ترکیه و از آنجا به خطول لوله ناباکو متصل می شود.که در نتیجه با گسترش این خطوط ، مصر به عنوان یک تامین کننده مهم گاز اروپا و خاورمیانه تبدیل می شود.

جمع بندی
در مجموع اگر چه وجود قابل توجه از منابع طبیعی در کشور باعث وابستگی اقتصاد کشور به این منابع می شود ولی با مدیریت درست این منابع می توان نه تنها از وابستگی جلوگیری کرد بله با استفاده ابزاری از این منابع اهداف سیاسی و اقتصادی خود را به راحتی پیش برد، بخصوص برای ایران که به خاطر دسترسی به دو حوزة جغرافیايی انرژي خیز خلیج فارس و درياي خزر و نیز برخورداري از ۱۵درصد گاز طبیعی و ۱۱ درصد نفت خام جهانی این امر با مدیریت درست به راحتی قابل انجام است.