سفر رئیسی به قاره مغفول‌مانده

سید ابراهیم رئیسی برای نخستین بار در ۲۳ ماهی که از عمر دولت سیزدهم می‌گذرد به قاره آفریقا سفر کرد. این نخستین سفر رئیس‌جمهور ایران به این قاره در ۱۱ سال گذشته بود. در این نوشتار، اهمیت اقتصادی قاره آفریقا برای ایران بررسی می‌شود.

غفلت از قاره سیاه همزمان با تمرکز ویژه رقبا بر این قاره
سید ابرهیم رئیسی، رئیس دولت سیزدهم در ادامه سفر‌های خارجی خود به سه کشور کنیا، اوگاندا و زیمبابوه رفت. این سفر‌ها در شرایطی انجام شد که آمار‌های رسمی نشان می‌دهد از مجموع ۵۵ سفر خارجی رئیس‌جمهوری سابق ایران، هیچ‌کدام به مقصد کشور‌های آفریقایی نبوده است، در حالی که رؤسای جمهور پیشین ایران در طول مدت مسئولیت خود، به قاره آفریقا سفر کردند. نکته حائز اهمیت این است که غفلت و بی‌توجهی به قاره آفریقا در حالی است که رقبای جمهوری اسلامی ایران در منطقه غرب آسیا توجه ویژه‌ای به این قاره در یک دهه اخیر داشته‌اند.

در میان کشور‌های همسایه، امارات گوی سبقت را از همه ربوده و تجارتی گسترده را با آفریقا به راه انداخته است که حجم آن در سال ۲۰۲۲ به ۸۰ میلیارد دلار رسید؛ یعنی بیش از ۶۵ برابر تجارت ایران با این قاره. عربستان نیز تجارت گسترده‌ای با آفریقا دارد و میزان سرمایه‌گذاری آن در این قاره به بیش از ۹۰ میلیارد دلار می‌رسد. ترکیه دیگر بازیگر منطقه‌ای مهم در آفریقاست که در دو دهه اخیر میزان تجارت خود با این قاره را بیش از ۱۵ برابر کرده و از ۲ میلیارد دلار در سال ۲۰۰۲ به ۳۵ میلیارد دلار رسانده است. اردوغان هم اکنون لقب بیشترین سفر عالی‌ترین مقام خارجی به این قاره را در ۱۶ سال اخیر دارد؛ به گونه‌ای که تاکنون به ۳۱ کشور آفریقایی سفر کرده است.

آمار‌های تجاری رقبای منطقه‌ای ایران با قاره سیاه در حالی است که تمرکز دولت قبل بر تعامل با کشور‌های غربی موجب شد تا سهم ایران از بازار ۶۰۰ میلیارد دلاری این قاره به رغم قدمت حضور ایران در این بازار به کمترین میزان در دهه‌های اخیر برسد. به طور میانگین سهم ایران از واردات ۶۰۰ میلیارد دلاری کشور‌های آفریقایی تنها حدود ۶۰۰ میلیون دلار تا پایان دولت دوازدهم بود. همچنین در حال حاضر ایران از ۵۴ کشور آفریقایی، تنها در ۲۱ کشور سفارتخانه دارد. این در حالی است که از سال ۲۰۰۹ میلادی به این‌سو، تعداد سفارتخانه‌های ترکیه در آفریقا، از ۱۲ به ۴۳ مورد رسیده است. همچنین تعداد مراکز مشاوره تجاری ترکیه در کشور‌های آفریقایی، مجموعاً از هشت به ۲۶ مورد افزایش پیدا کرده است.

نگاه ویژه دولت سیزدهم به قاره آفریقا
دولت سیزدهم به ریاست سید ابراهیم رئیسی پس از آغاز به کار رسمی در تابستان ۱۴۰۰، توسعه روابط خارجی با کشور‌های آسیایی و آفریقایی و همچنین آمریکای لاتین را در دستور کار خود قرار داد. در این سفرها، مهم‌ترین هدف متنوع‌سازی بازار صادرات ایران بود. سفر ابراهیم رئیسی به قاره سیاه، نخستین سفر رئیس‌جمهور ایران به این قاره پس از ۱۱ سال است. در سفر سید ابراهیم رئیسی به سه کشور آفریقایی، برخی وزرا و مقامات از وزارت‌خانه‌های بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، جهاد کشاورزی، کار، تعاون و رفاه اجتماعی و معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان، وی را همراهی کردند.

ترکیب این افراد در سفر رئیس‌جمهور به آفریقا گویای هدفمند بودن سفر و اهداف اقتصادی این سفر‌ها است. طبق آمار، از بین ۱۳ قلم باارزش‌ترین محصولات وارداتی آفریقا، فقط ۱۰۰ میلیارد دلار شامل نفت و مشتقات نفتی است که ایران تولیدکننده آنهاست و می‌تواند به آفریقا صادرات داشته باشد. به گفته، احمد اسدزاده معاون وزیر نفت در امور بین‌الملل و بازرگانی، «اگر فقط ۱۰ درصد از این بازار به ایران اختصاص پیدا کند این رقم ۱۰ میلیارد دلار خواهد بود» که به منزله ۱۰ برابر شدن حجم تجاری ایران با قاره آفریقا است.

موضوع دیگر این است که بر اساس پیش‌بینی‌های موسسات معتبر بین‌المللی، جمعیت آفریقا، تا سال ۲۰۵۰ به ۲.۵ میلیارد نفر می‌رسد و در آن زمان، حدود ۴۰ درصد از کل جمعیت زیر ۱۸ سال جهان، آفریقایی خواهند بود؛ بنابراین آفریقا در حال تبدیل شدن به بزرگ‌ترین بازار کالا‌ها و خدمات مصرفی دنیاست. جمهوری اسلامی ایران با توجه به سرمایه‌گذاری که در حوزه دانش‌بنیان‌ها انجام داده است، می‌تواند با تمرکز بر قاره آفریقا، بخشی از بازار این قاره را با در نظر گرفتن جمعیت زیر ۱۸ سال آن تصاحب کند و بر تعاملات اقتصادی خود با کشور‌های این قاره بیفزاید.

بعد سیاسی سفر؛ شکست منزوی‌سازی ایران و گسترش روابط با متحدان آمریکا
نکته مهم دیگر درباره سفر‌های خارجی رئیس‌جمهور از جمله سفر به سه کشور آفریقایی این است که گسترش روابط سیاسی و متنوع‌سازی بازار صادراتی ایران در شرایط تحریمی و همچنین با کشور‌هایی پیگیری می‌شود که برخی از آن‌ها متحد آمریکا هستند. کنیا مرکز اقتصادی در آفریقای شرقی و متحد آمریکا است. جو بایدن و همسرش اوایل سال جاری میلادی به کنیا سفر و هدف از آن را نیز توسعه روابط غیرنظامی عنوان کرده بودند. خبرگزاری آمریکایی آسوشیتدپرس سفر ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور ایران به سه کشور آفریقایی کنیا، زیمبابوه و اوگاندا را یک سفر نادر و اقدامی از سوی جمهوری اسلامی برای تعمیق روابط در سراسر جهان در شرایطی توصیف کرد که ایران تحت تحریم‌های آمریکا قرار دارد. این خبرگزاری با اشاره به اینکه «سفر روز چهارشنبه ابراهیم رئیسی که از کنیا آغاز شده است، اولین سفر یک رئیس‌جمهور ایران به قاره آفریقا در بیش از یک دهه گذشته است»، نوشت: «سفر رئیسی به منظور ارتقای دیپلماسی اقتصادی، تقویت روابط سیاسی با کشور‌های دوست و همسو و تنوع‌بخشی به مقاصد صادراتی است.» بنابراین، می‌توان گفت سفر رئیسی به سه کشور آفریقایی در ادامه بی‌اعتبارسازی راهبرد منزوی‌سازی ایران توسط آمریکا و اروپا نیز است.

نتیجه
سفر رئیس‌جمهور کشورمان به سه کشور آفریقایی که ۱۱ سال پس از آخرین سفر یک رئیس‌جمهور ایران انجام شد، نشان می‌دهد دولت سیزدهم در حوزه سیاست خارجی، شکست راهبرد انزوای ایران، متنوع‌سازی بازار صادراتی ایران و همچنین بهره‌گیری از ظرفیت‌های فراغربی در حوزه‌های مختلف به خصوص اقتصادی را پیگیری می‌کند.