دیپلماسی در مسیر حفظ منافع ملی

مذاکرات غیرمستقیم ایران و ایالات متحده در عمان و رم، که در روز‌های اخیر با محوریت مسائل هسته‌ای و رفع تحریم‌ها برگزار شد، بار دیگر اقتدار دیپلماتیک جمهوری اسلامی را در برابر سیاست‌های زیاده‌خواهانه آمریکا به نمایش گذاشت. این گزارش روند این مذاکرات، مواضع قاطع ایران در حفظ حقوق ملت و چشم‌انداز گفت‌و‌گو‌های آینده را بررسی می‎کند.
مذاکرات غیرمستقیم ایران و آمریکا در مسقط، پایتخت عمان، که ۲۳ فروردین ۱۴۰۴ آغاز شد، یکی از مهم‌ترین تحولات دیپلماتیک اخیر در روابط پرتنش دو کشور به شمار می‌رود. این گفت‌وگوها، که با میانجی‌گری عمان و با تمرکز بر پرونده هسته‌ای ایران و موضوع رفع تحریم‌های غیرقانونی آمریکا برگزار شد، بازتاب‌دهنده رویکرد هوشمندانه جمهوری اسلامی در استفاده از ابزار دیپلماسی برای تأمین منافع ملی و خنثی‌سازی فشار‌های خارجی است. در این گزارش، ضمن مرور روند مذاکرات اخیر، مواضع ایران و چشم‌انداز مذاکرات پیش رو تحلیل می‌شود.

دیپلماسی در فضایی محترمانه
نخستین دور مذاکرات غیرمستقیم در عمان با حضور «عباس عراقچی» وزیر امور خارجه ایران و «استیو ویتکاف» فرستاده ویژه رئیس‌جمهور آمریکا برگزار شد. این گفت‌وگوها، که حدود دو ساعت و نیم به طول انجامید، در فضایی توصیف‌شده به‌عنوان «آرام و محترمانه» پیش رفت. طبق اظهارات مقامات ایرانی، مذاکرات بر موضوعات هسته‌ای متمرکز بود و ایران با قاطعیت بر حفظ حقوق خود در استفاده صلح‌آمیز از انرژی هسته‌ای تأکید کرد. «اسماعیل بقایی» سخنگوی وزارت امور خارجه، هدف ایران از این مذاکرات را «تأمین منافع ملی و پیشبرد دیپلماسی برای لغو تحریم‌ها» عنوان کرد و این گفت‌و‌گو‌ها را آزمونی برای سنجش جدیت طرف مقابل دانست.
در این مذاکرات، ایران بار دیگر بر موضع اصولی خود مبنی بر لزوم لغو کامل تحریم‌های غیرقانونی تأکید کرد. برخلاف برخی گمانه‌زنی‌های رسانه‌ای که از تمرکز مذاکرات بر موضوعاتی، چون تبادل زندانیان یا تنش‌های منطقه‌ای خبر می‌دادند، مقامات ایرانی این ادعا‌ها را رد کرده و اعلام کردند، محور اصلی گفت‌وگوها، برنامه هسته‌ای و رفع موانع اقتصادی ناشی از تحریم‌هاست. این موضع نشان‌دهنده هوشمندی ایران در محدود کردن دامنه مذاکرات به موضوعاتی است که به طور مستقیم به منافع ملی مرتبطند.

نکته قابل توجه در مذاکرات عمان، اصرار ایران بر غیرمستقیم بودن گفت‌و‌گو‌ها بود. در حالی که دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، از تمایل به مذاکرات مستقیم سخن گفته بود، ایران با تکیه بر تجربه تاریخی بدعهدی‌های آمریکا، مذاکره غیرمستقیم با میانجی‌گری عمان را ترجیح داد. این تصمیم نه تنها از منظر حفظ عزت ملی قابل دفاع است، بلکه نشان‌دهنده درک عمیق ایران از ماهیت غیرقابل اعتماد سیاست‌های کاخ سفید است.

مواضع اصولی ایران: اقتدار در برابر فشار
جمهوری اسلامی ایران در مذاکرات عمان، بار دیگر ثابت کرد حاضر به پذیرش هیچ‌گونه تحمیلی نیست. عباس عراقچی پس از پایان دور اول مذاکرات، ضمن توصیف فضای گفت‌و‌گو‌ها به‌عنوان «سازنده»، تأکید کرد که هرگونه تفاهم نیازمند احترام متقابل و رعایت منافع ایران است. وی همچنین اشاره کرد، در صورت جدیت طرف مقابل، امکان دستیابی به چارچوب‌های اولیه توافق وجود دارد، اما این امر مشروط به کنار گذاشتن مواضع زیاده‌خواهانه آمریکا خواهد بود.
یکی از نقاط قوت مواضع ایران، تأکید بر حفظ دستاورد‌های هسته‌ای به عنوان حق مسلم ملت است. ایران در این مذاکرات، نه‌تنها از غنی‌سازی در چارچوب نیاز‌های صلح‌آمیز خود دفاع کرد؛ بلکه هر گونه مداخله در مسائل منطقه‌ای یا برنامه موشکی خود را به‌عنوان خط قرمز اعلام کرد. این موضع، که در دکترین دفاعی و استقلال‌طلبانه ایران ریشه دارد، پاسخی محترمانه، اما قاطع به فشار‌های آمریکا بود که در سال‌های اخیر تلاش کرده‌اند موضوعات غیرهسته‌ای را به مذاکرات تحمیل کنند.
هشدار‌های مقامات ایرانی، از جمله «علی شمخانی» مشاور سیاسی رهبر معظم انقلاب نیز در آستانه مذاکرات، وزن دیپلماتیک ایران را تقویت کرد. شمخانی با تأکید بر اینکه هرگونه اقدام نظامی علیه ایران با پاسخ‌های بازدارنده‌ای، چون قطع همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی همراه خواهد بود، نشان داد ایران در برابر تهدید‌های آمریکا منفعل نخواهد ماند. این موضع پیام روشنی به طرف آمریکایی ارسال کرد که مذاکره تنها در شرایط برابر و بدون تهدید امکان‌پذیر است.

تجربه تاریخی و درس‌های گذشته
مذاکرات عمان را نمی‌توان بدون در نظر گرفتن تجربه برجام تحلیل کرد. توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵ (برجام)، که با مذاکرات فشرده ایران و گروه ۵+۱ به دست آمد، نمونه‌ای از توانایی دیپلماتیک ایران در دستیابی به توافقی متوازن بود؛ اما خروج یک‌جانبه آمریکا از این توافق در سال ۲۰۱۸ و اعمال سیاست «فشار حداکثری» از سوی دولت ترامپ، نشان داد که اعتماد به وعده‌های آمریکا خطایی استراتژیک است. رهبر معظم انقلاب اسلامی، آیت‌الله‎العظمی خامنه‌ای، بار‌ها تأکید کرده‌اند که «مذاکره با آمریکا به معنای پذیرش تحمیل است» و این دیدگاه، مبنای سیاست خارجی ایران در مذاکرات اخیر بوده است.
با این حال، ایران در عمان نشان داد که در عین بی‌اعتمادی به آمریکا، آماده استفاده از فرصت‌های دیپلماتیک برای پیشبرد منافع خود است. این رویکرد، که ترکیبی از واقع‌گرایی و پایبندی به اصول است، ایران را در جایگاه کشوری قرار داده که نه‌تنها در برابر فشار‌ها تسلیم نمی‌شود؛ بلکه با هوشمندی، ابتکار عمل را در مذاکرات حفظ می‌کند.

چشم‌انداز مذاکرات پیش‌رو 
دور دوم مذاکرات، که در تاریخ ۳۰ فروردین ۱۴۰۴ برگزار شد، فرصتی دیگر برای سنجش جدیت آمریکا در رفع تحریم‌ها و بازگشت به تعهدات بین‌المللی خواهد بود. تا هنگام درج این گزارش که همزمان با برگزاری دور دوم مذاکرات نگارش شده است با توجه به اظهارات مقامات دو طرف، که مذاکرات را «مثبت و سازنده» توصیف کرده‌اند، می‌توان انتظار داشت که گفت‌و‌گو‌ها در مرحله تبادل مواضع اولیه به سراغ تدوین چارچوب‌های کلی توافق بروند. موفقیت این مذاکرات به عوامل متعددی بستگی دارد.
نخست، آمریکا باید از تکرار اشتباهات گذشته، از جمله طرح پیش‌شرط‌های غیرواقعی یا تهدید به اقدام نظامی خودداری کند. اظهارات اخیر دونالد ترامپ، که از احتمال حمله نظامی در صورت شکست مذاکرات سخن گفته بود، نشان‌دهنده تداوم ذهنیت تهاجمی در سیاست خارجی آمریکاست. ایران با تکیه بر توان دفاعی و دیپلماسی فعال خود، نشان داده است چنین تهدید‌هایی تأثیری بر اراده آن نخواهد داشت.
دوم، هرگونه توافق احتمالی باید شامل لغو کامل و قابل راستی‌آزمایی تحریم‌ها باشد. ایران بار‌ها اعلام کرده است، بدون تضمین‌های ملموس، حاضر به پذیرش محدودیت‌های جدید نیست. تجربه برجام نشان داد، بدون سازکار‌های حقوقی قوی، تعهدات آمریکا قابل اتکا نیستند.
سوم، نقش میانجی‌گری عمان و حمایت کشور‌های منطقه از مذاکرات، می‌تواند به کاهش تنش‌ها کمک کند. عمان، که به‌طور سنتی نقشی بی‌طرف در روابط ایران و آمریکا ایفا کرده، بار دیگر نشان داد می‌تواند بستری مناسب برای گفت‌و‌گو‌های سازنده فراهم آورد. تقویت دیپلماسی منطقه‌ای، از جمله همکاری با کشور‌های همسایه، یکی از نقاط قوت راهبرد ایران در این مذاکرات بوده است.

جمع‌بندی
مذاکرات جاری جلوه‌ای از اقتدار دیپلماتیک ایران در برابر سیاست‌های خصمانه آمریکا بود. جمهوری اسلامی با تأکید بر حفظ استقلال، عزت ملی و حقوق هسته‌ای خود، نشان داد که آماده گفت‌و‌گو در شرایط برابر است، اما هرگز زیر بار تحمیل نخواهد رفت. مواضع قاطع ایران، که در تجربه تاریخی و اصول انقلابی ریشه دارد، مذاکرات را به سمتی هدایت کرد که آمریکا ناچار به پذیرش واقعیت‌های جدید شد.
چشم‌انداز مذاکرات پیش رو، هرچند با ابهاماتی همراه است؛ اما با توجه به هوشمندی ایران در مدیریت دیپلماسی، می‌تواند به نتایجی در راستای منافع ملی منجر شود. موفقیت این گفت‌وگوها، مشروط به تغییر رفتار آمریکا و احترام به حقوق ملت ایران خواهد بود. جمهوری اسلامی، با اتکا به توان داخلی و حمایت ملت خود، در هر سناریویی از موضع قدرت به پیش خواهد رفت.