سید محمدعماد اعرابی

در رمان «1984» جورج اورول، وزارت حقیقت قصد داشت با معرفی یک زبان جدید از به کارگیری کلمات و عبارات نامطلوب جلوگیری کند تا دیگر نیازی به سانسور نداشته باشد. رمان «1984» و اساسا آثار اورول از جمله مواردی بودند که سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا(CIA) در جنگ سرد علیه شوروی برای زیر سؤال بردن نظام کمونیستی مورد حمایت و ترویج قرار می‌داد اما دقیقا همین کار را آمریکا و نظام سرمایه‌داری نیز انجام می‌دهند. سانسورچی‌های «وزارت حقیقت» آنجا هم نشسته‌اند، کلمات را تکه‌پاره و حقیقت را در نطفه خفه می‌کنند. در عصر جدید علی‌رغم ادعاهای کرکننده «آزادی» و «آزادی بیان» سانسورچی‌ها خیلی جدی‌تر و پرکارتر از گذشته هستند و با تکیه بر فناوری‌های نوین قدرت بیشتری نیز برای سرکوب حقیقت پیدا کرده‌اند.
اگر شما یکی از تولیدکنندگان حرفه‌ای محتوا در رسانه‌های اجتماعی مثل اینستاگرام، فیسبوک، یوتیوب و... باشید حتما فهرستی از واژه‌ها و تصاویری دارید که نباید از آنها استفاده کنید و یا در استفاده از آنها و یا حتی اشاره به آنها باید به شدت محتاط باشید. دلیلش واضح است چون به محض استفاده از آنها و یا حتی اشاره به آنها، شما در رسانه‌های اجتماعی با انواع و اقسام روش‌های مختلف بایکوت شده و در سایه قرار می‌گیرید. تصاویر شهیدان حاج قاسم سلیمانی، سید حسن نصرالله و یحیی سنوار از آن جمله‌اند. کلمه «شهید» نیز چه در زبان فارسی و عربی و چه معادل انگلیسی آن(martyr) از جمله کلماتی است که به کار بردن آن می‌تواند شما را با محدودیت مواجه کند. این محدودیت‌ها از به پستو بردن محتوای تولید شده شما گرفته تا حذف آن و یا تعلیق و مسدود کردن صفحه منتشر‌کننده را می‌تواند شامل شود. کلمات دیگری مثل «حماس» یا «حزب‌الله» (چه با نگارش فارسی/عربی و چه با نگارش انگلیسی) نیز شامل همین محدودیت‌ها می‌شوند.
«دیده‌بان حقوق‌بشر» که از قضا نهادی همسو با جریان‌های سیاسی و فرهنگی غرب دسته‌بندی می‌شود نیز مواردی از این دست را تأیید کرده است. طبق گزارش این نهاد در 21 دسامبر 2023 (تقریبا سه ماه پس از عملیات طوفان‌الاقصی) شعار «از رودخانه تا دریا، فلسطین آزاد خواهد شد» که در تجمعات مختلف حامیان فلسطین در سراسر جهان سر داده شد به همراه نظراتی مانند «فلسطین را آزاد کنید» و «نسل‌کشی را متوقف کنید» بارها توسط اینستاگرام و فیس‌بوک حذف شده‌اند. شاید تعجب کنید اما حتی کلیدواژه «آتش‌بس همین حالا» نیز که به پایان جنگ در غزه اشاره داشت جزو کلماتی بود که استفاده از آن ممنوع شده و مورد حذف قرار می‌گرفت!
کاربران و نهادهای ناظر بر رسانه‌های اجتماعی 28 اکتبر 2023 (سه هفته پس از عملیات طوفان‌الاقصی) به پایگاه اینترسپت گزارش دادند که حتی شکلک(ایموجی) پرچم فلسطین نیز توسط الگوریتم‌های فیسبوک و اینستاگرام حذف می‌شوند. فیسبوک و اینستاگرام هر کدام به ترتیب با بیش از 3 میلیارد و بیش از 2.3 میلیارد کاربر فعال ماهانه بالاترین نرخ استفاده را در میان سایر سکوهای رسانه‌های اجتماعی مانند تیک‌تاک(بیش از یک میلیارد)، تلگرام(بیش از 800 میلیون) و ایکس(نزدیک 400 میلیون) دارند. سایر این سکوها نیز مانند فیسبوک و اینستاگرام به نقض حقوق کاربران در موضوع فلسطین می‌پردازند. طبق داده‌های منتشر شده توسط «صدا سوشال»(Sada Social) یک سازمان حقوق دیجیتال فلسطینی، نقض حقوق محتوای دیجیتال مربوط به فلسطینیان به ترتیب در اینستاگرام(31 درصد)، تیک‌تاک(27درصد)، فیسبوک(24درصد) و ایکس (12درصد) رخ داده است و یوتیوب، ساندکلود و سایرین 6 درصد باقیمانده را تشکیل می‌دهند. گزارش شاخص حقوق دیجیتال 2024 که در ‌آوریل 2025 منتشر شد بیش از 25000 مورد نقض حقوق محتوای دیجیتال فلسطینیان و سرکوب‌های الگوریتمی را در سکوهای اصلی رسانه‌های اجتماعی مستند کرده است. این سانسور و سرکوب فزاینده درست وقتی اتفاق می‌افتد که فلسطینیان با چیزی دست و پنجه نرم‌ می‌کنند که دیوان بین‌المللی دادگستری آن را شکلی از «نسل‌کشی» نامیده است. یعنی دقیقا زمانی که برای مستندسازی جنایات جنگی اسرائیل به سکوهای رسانه‌های اجتماعی به عنوان معدود راه‌های ارتباطی باقیمانده با ساکنان غزه نیاز داریم؛ این سکوها بیشترین سرکوب الگوریتمی برای سانسور محتوای فلسطینیان را انجام داده‌اند. طبق گزارش شاخص حقوق دیجیتال 2024: «سانسور محدود به تصاویر قتل‌عام‌ فلسطینیان نبود، بلکه به محتوای مربوط به ترور اسماعیل هنیه در تهران نیز گسترش یافت، حتی اگر فاقد هرگونه جهت‌گیری، محتوای سیاسی یا بزرگداشت و یادبودی بود.»
بخش نگران‌کننده این گزارش آنجاست که می‌گوید 29 درصد موارد نقض حقوق مستند شده مربوط به هدف‌گرفتن خبرنگاران و مؤسسات رسانه‌ای بوده است. با توجه به اینکه رسانه‌ها غالبا برای انعکاس اخبار غزه به پوشش محلی از این باریکه وابسته‌اند از دسترس خارج کردن صفحات خبرنگاران و فعالان رسانه‌ای این حوزه، اطلاع از وقایع میدانی غزه را به شدت محدود می‌کند. در واقع همان‌طور که رژیم صهیونیستی در غزه خبرنگاران را می‌کشت؛ سکوهای اصلی رسانه‌های اجتماعی هم در خارج از غزه و در سطح جهان آنها را با الگوریتم‌های‌شان را خفه می‌کردند.
«احمد شهاب‌الدین»، روزنامه‌نگار فلسطینی، 18 نوامبر 2023 خبر داد که از 7 اکتبر پنج بار دسترسی به حساب اینستاگرام خود را که نزدیک به یک میلیون دنبال‌کننده دارد، از دست داده است. حساب اینستاگرام «بیایید درباره فلسطین صحبت کنیم»، که محتوای آموزشی درباره فلسطین منتشر می‌کند نیز در گزارشی مشابه اعلام کرد صفحه اینستاگرامی آنها به حالت تعلیق درآمده است. شبکه خبری «قدس» مستقر در فلسطین نیز از تعلیق حساب اینستاگرامی خود و حذف دائم صفحه فیسبوکش خبر داد. «لیلی الوعره» خبرنگار پایگاه خبری «موندویس» مستقر در کرانه باختری نیز از مسدود شدن حساب اینستاگرامی خود خبر داد و صفحه پایگاه خبری «موندویس» نیز در تیک‌تاک به طور موقت حذف شد. مواردی از این دست بسیار است که می‌توان فهرستی طولانی از آنها تهیه کرد.
برخلاف محتوای عربی و انگلیسی مربوط به فلسطین، محتواهای عبری و انگلیسی تولید شده در حمایت از اسرائیل با محدودیت خاصی مواجه نمی‌شود. طبق گزارش دیده‌بان حقوق بشر عبارات و مضامینی نظیر «غزه را به پارکینگ تبدیل کنید»، «فلسطین را از نقشه پاک کنید»، «لعنت به اسلام، لعنت به فلسطین» نه تنها توسط فیسبوک و اینستاگرام با محدودیت مواجه نمی‌شد بلکه شرکت متا (مالک فیسبوک و اینستاگرام) در پاسخ به اعتراض کاربران این محتواها را مصادیقی از نقض دستورالعمل‌های خود در جلوگیری از نفرت‌پراکنی تشخیص نداد!
«جولی اوانو» عضو شورای نظارتی شرکت «متا»(مالک فیسبوک، اینستاگرام و واتساپ) تقریبا یک ماه پیش از شروع طوفان الأقصی اعتراف کرده بود که محتوای عربی در شبکه‌های اجتماعی در مقایسه با محتواهای عبری، بیشتر تحت نظارت و در نتیجه مورد حذف و محدودسازی قرار می‌گیرد. ۸ سپتامبر ۲۰۲۳ (۱۷ شهریور ۱۴۰۲) «اشرف زیتون» مدیر سابق بخش سیاست‌های خاورمیانه و شمال آفریقای فیسبوک در گفت‌وگو با «الجزیره» از همکاری شرکت «متا» با رژیم صهیونیستی برای کنترل محتواهای مرتبط با این رژیم از سال ۲۰۱۶ خبر داد و گفت: «اسرائیل توانسته یک سیستم قدرتمندی ایجاد کند که مدیریت متا را به‌شدت تحت فشار قرار دهد به‌طوری‌که حتی در سیاست‌های اسرائیل سعی شده الگوریتم‌های این شبکه اجتماعی نیز تحت تاثیر قرار گیرند.» «اریک باربینگ» مدیر سابق واحد سایبری اسرائیل (از واحدهای سرویس امنیت داخلی رژیم صهیونیستی) در مورد بخشی از این سیستم مدیریت محتوا می‌گوید: «تل‌آویو رسما و به طور موردی از شرکت متا می‌خواهد کلمات یا جملات ضداسرائیلی و حتی تصاویر یا لایک‌های شهدای فلسطینی حذف شوند.»
دفتر دادستانی اسرائیل فقط در بازه حدودا یک ماهه پس از عملیات طوفان‌الاقصی (7 اکتبر 2023) 9500 درخواست حذف محتوا را برای سکوهای متا(فیسبوک، اینستاگرام و واتساپ)، تیک‌تاک، ایکس و... ارسال کرد؛ به گزارش این دفتر 94 درصد از محتواهای ارسال شده حذف شدند. این جانبداری اصلا عجیب نیست چون صدها نفر از کارکنان شرکت «متا» از جمله مدیران ارشدی مثل «آدم موسری» رئیس سکوی اینستاگرام، «دیوید فیشر» مدیر درآمدهای مالی فیسبوک و «ایمی بالمور» عضو شورای نظارتی فیسبوک تابعیت اسرائیلی دارند. علاوه‌بر این «جوردانا کاتلر» از سال 2016 به عنوان رئیس سیاست‌گذاری اسرائیل و یهودیان به متا پیوست. او سال‌ها در سطوح بالای دولت جعلی رژیم صهیونیستی فعالیت کرده بود و سابقه کار در سفارت اسرائیل در واشنگتن را هم داشت. «جروزرالم پست» در مصاحبه‌ای که 20 سپتامبر 2020 با کاتلر داشت او را «زن ما در فیسبوک» لقب داد. آن روزها هنوز فیس‌بوک نام شرکت مادر فیس‌بوک، اینستاگرام و واتساپ بود. کاتلر به جروزالم پست گفت: «وظیفه من نمایندگی فیس‌بوک در اسرائیل و نمایندگی اسرائیل در فیس‌بوک است.» او در مصاحبه‌اش با واشنگتن‌پست گفت: «در داخل شرکت، بخشی از شغل من این است که نماینده مردم اسرائیل باشم، صدای دولت برای نگرانی‌های آنها در داخل شرکت‌مان.» در پاسخ به این سؤال مجری برنامه که «آیا آنها گوش می‌دهند؟»، کاتلر پاسخ داد: «البته که گوش می‌دهند.» در جریان جنگ غزه لوموند این‌گونه به نقش «جوردانا کاتلر» در متا اشاره کرد: «هر چیزی که او گزارش می‌دهد، کد قرمز دارد- مستقیماً به بالا گزارش می‌شود.» نقش او در متا بی‌همتاست و تقریبا هیچ دولت و رژیم دیگری نماینده‌ای در متا ندارد. ده‌ها میلیون کاربر متا در غرب آسیا و شمال آفریقا فقط یک مدیر سیاست‌گذاری مشترک دارند و ساکنان آسیای جنوب شرقی با جمعیتی بیش از 700 میلیون نفر نیز فقط یک مدیر سیاست‌گذاری در متا دارند.
28 سپتامبر 2025 «بنیامین نتانیاهو» نخست‌وزیر رژیم صهیونیستی در دیدار با اینفلوئنسرهای یهودی-آمریکایی تأکید کرد رسانه‌های اجتماعی به مهم‌ترین ابزار جنگی تبدیل شده‌اند: «ما باید با ابزارهایی مبارزه کنیم که در میادین جنگی‌ای که در آن‌ها درگیر هستیم، کاربرد دارند. و مهم‌ترین آن‌ها رسانه‌های اجتماعی هستند.» او خرید تیک‌تاک را مهم‌ترین اتفاق این حوزه دانست. اتفاقی که باعث شد مالکیت تیک‌تاک و حتی کنترل الگوریتم‌های آن به سرمایه‌داران آمریکایی نزدیک به رژیم صهیونیستی مانند «لری الیسون» واگذار شود. این در حالی بود که تیک‌تاک با آمریکا و رژیم صهیونیستی برای محدودسازی محتواها همکاری می‌کرد و فقط مالکیت و مدیریت فنی آن در اختیار آمریکا و اسرائیل نبود.
یکی از ویژگی‌های بی‌بدیل طوفان‌الاقصی این بود که صحنه جنگ در افکار عمومی و تسخیر داده‌ها به خصوص از طریق رسانه‌های اجتماعی و فضای مجازی را بیش از پیش آشکار کرد. یک مسئول جمهوری اسلامی خیلی باید ساده‌لوح باشد که پس از طوفان‌الاقصی و جنگ ۱۲ روزه با وجود مشاهده خدمات‌رسانی سکوهای اصلی رسانه‌های اجتماعی و شرکت‌های بزرگ فناوری به رژیم صهیونیستی، از عملیات روانی در افکار عمومی گرفته تا جمع‌آوری داده‌ها و تجزیه و تحلیل‌ آنها برای عملیات نظامی باز هم با ژست‌های عوام‌فریبانه از بی‌قانونی و رهاشدگی در فضای مجازی دفاع کند. وقتی از سخنگوی رژیم صهیونیستی در اتحادیه اروپا درباره همکاری رسانه‌های اجتماعی و شرکت‌های بزرگ فناوری با این رژیم برای انتشار توزیع تبلیغات رسانه‌ای رژیم صهیونیستی در جنگ غزه پرسیدند؛ او پاسخ داد: «جنگ فقط روی زمین نیست.» بله؛ جنگی بزرگ‌تر برای تسخیر ذهن‌ها وجود دارد و از مسئولی که قدرت تشخیص چنین جنگی را ندارد؛ باید تست زوال عقل و هوشیاری گرفت.

سیدعبدالله متولیان

آبان، ماه آزمون هویت ملی است، از حسین فهمیده (نوجوانی ۱۳ ساله که با انتخاب آگاهانه مفهوم شناخت تهدید و ایثار را یک‌جا به نمایش گذاشت) تا تظاهرات دانش‌آموزی ۱۳ آبان که گفتمان استقلال و مقابله با استکبار را به نمایش ملی گذاشت. امروز، در آستانه تحقق چشم‌انداز‌های مهم کشور، مسئولیت پیوند این دو نماد تاریخی (ایثار فردی و بیداری جمعی) بر دوش نسلی است که باید بدل به حافظان و تولیدکنندگان روایت مقاومت و بصیرت عمومی شوند. 
۱. پیوند تاریخی، از فرد تا جمع: چشم‌انداز پرداختن به ۸ و ۱۳ آبان نیازمند بازخوانی پیوستگی معنایی این دو مناسبت است. فهمیده، نماد انتخاب معنادار نوجوانی است که تهدید را شناخت و به میدان عمل پیوست و ۸ آبان به نام او ثبت شد تا یادآور عینیت فهم تهدید در سطح فردی باشد. ۱۳ آبان، اما نماد جمعی همان منطق است: تبدیل خشم ملی به گفتمان منسجم ضد استکباری. آنچه میان این دو رخداد موجب استمرار معنایی می‌شود، «ترکیب ایمان و عقلانیت عملی» در نسل‌های جوان است، ترکیبی که بدون تبیین و نهادسازی، به سرعت فراموش می‌شود یا به روایت‌های بیگانه سپرده می‌شود. 
۲. ذهن‌ها و روایت‌های میدان نوین نبرد: دشمن امروز دیگر صرفاً میدان توپ و تانک را نشانه نمی‌گیرد، او بر ادراک، ذائقه و الگو‌های زیستی نسل‌ها تمرکز دارد. شبکه‌های اجتماعی، تولید فرهنگی وارداتی و جریان‌های نرم‌افزاری، عرصه‌هایی هستند که در آنها هویت و جهت‌گیری نسل آینده شکل می‌گیرد. در این میدان، دانش‌آموز نه فقط مخاطب این پیام، بلکه می‌تواند تولیدکننده و بازتولیدکننده روایت باشد. بنابراین بسیج دانش‌آموزی فراتر از قالب صرفاً تشکیلات آموزشی- پادگانی به مثابه کارگاه تربیت «سربازان شناختی» در جنگ روایت‌ها بازتعریف می‌شود. 
۳. ایران آینده و مأموریت نسلی:بیانیه گام دوم انقلاب و اسناد سیاستی کشور بر نقش جوانان در ساختن تمدن نوین اسلامی تأکید کرده‌اند. تحقق این چشم‌انداز مستلزم آن است که مدارس، خانواده‌ها و نهاد‌های فرهنگی در تربیت دانش‌آموز «مسئول»، «مسلح به علم و توان تحلیل و سواد رسانه» و «مسئولیت اجتماعی» سرمایه‌گذاری کنند. ایران ۱۴۰۴ صرفاً یک معیار تقویمی نیست، بلکه افقی است که نیازمند سرمایه‌گذاری در نیروی انسانی جوان است تا این نیرو بتواند هم در میدان علم و فناوری پیشتاز باشد و هم در میدان فرهنگ و روایت‌گرایی اثرگذار. 
۴. راهبرد‌های عملی برای تبدیل فهمیده فردی به فهمیده‌های جمعی:برای آنکه از نماد فردی به گفتمان جمعی برسیم، سه اقدام راهبردی ملموس ضروری است:
الف) بازسازی برنامه تربیتی در مدارس: سواد رسانه‌ای، تاریخ انقلاب به صورت تحلیلی (نه صرفاً روایی)، آموزش روش‌های شناخت منبع و نقد محتوای چندرسانه‌ای باید در سطح دروس و پروژه‌های عملی گنجانده شود. این آموزش‌ها باید با تمرین‌های میدانی (تولید محتوا، مستندسازی محلی و گفت‌و‌گو با نسل جاری) همراه باشد. 
ب) ایجاد شبکه‌های دانش‌آموزی مستقل و پشتیبانی‌شده: کمیته‌ها و سکو‌هایی که امکان تولید و انتشار روایت‌های بومی را فراهم کنند، مانع انحصار روایت خواهند شد. این شبکه‌ها باید ضمن فراهم کردن فضا برای خلاقیت، زیرساخت فنی و رفتاری برای مقابله با عملیات روانی را تقویت نمایند. 
ج) پیوند مدارس با نهاد‌های پژوهشی و صنفی: اتصال فعالیت‌های دانش‌آموزی به دانشگاه‌ها، مؤسسات پژوهشی و فعالان فرهنگی، محتوای تولیدی را غنی‌تر و مستدل‌تر خواهد کرد و به ارتقای کیفیت تبیین گفتمان انقلاب کمک خواهد نمود. 
۵. جوان به‌عنوان «کنشگر تمدنی»: اگر در دوران دفاع مقدس نوجوانی با عملش تاریخ‌ساز شد، امروز باید با اندیشه و کنش فرهنگی- علمی تاریخ‌ساز باشد. کنشگری تمدنی از دل ترکیب آموزش رسمی، فعالیت اجتماعی و نقش‌آفرینی رسانه‌ای بیرون می‌آید، کنشگری که از مرز‌های تولید شعار و مصرف محتوا عبور کرده و در تولید علم، روایت و فرهنگ مشارکت فعال داشته باشد. ظرفیت تأثیرگذاری ایران در منطقه و جهان در گرو همین کنش نرم است. حسین فهمیده با انتخابی ساده، اما سرنوشت‌ساز به ما آموخت که نوجوان می‌تواند تاریخ‌ساز باشد، اما تاریخ‌سازی امروز فقط به شجاعت فردی محدود نبوده و نیازمند سلاح‌های زمانه همچون سواد، شبکه و روایت جمعی است. اگر ۸ آبان را روز فهمیده و ۱۳ آبان را روز بیداری برای مبارزه با دشمن بنامیم، آنگاه مأموریت ما معین می‌شود: ساختن «نسل فهمیده» که در جبهه ذهن‌ها ایستاده و با تبیین درست، گفتمان استقلال را در بستر ایران آینده تحکیم کند. این نسل، میراث‌دار خون فهمیده و حامل بصیرت جمعی است. امانتی سنگین بر دوش مدرسه و جامعه است، امانتی که تنها با تعلیم، فرصت و اعتماد می‌توان به دست جوانان سپرد تا ایران فردا را از درون آنها ساخت.