سرویس خارجی: تصمیم اوکراین برای جلوگیری از امضای توافقنامه تجارت آزاد و روند پیوستن به اتحادیه اروپا با انتقاد کشورهای غربی روبرو شده است. برخی این تغییر رویکرد ناگهانی را ناشی از فشار روسیه بر این کشور ارزیابی می کنند.اتحادیه اروپا یکی از شرط های امضای توافقنامه تجاری با اوکراین را که مقدمه پیوستن این کشور به اتحادیه است، آزادی «یولیا تیموشنکو»، نخست وزیر پیشین این کشور از زندان و سفر او به آلمان برای معالجه تعیین کرده بود.
وی نخست وزیر سابق اوکراین و رهبر حزب «میهن» بود. تیموشنکو در جریان انقلاب نارنجی مردم اوکراین از اعتراض کننده ها به نتایج انتخابات ریاست جمهوری و از همراهان «ویکتور یوشچنکو»رهبر حزب مخالف دولت بود. یوشچنکو همواره ازسوی مخالفان به نزدیکی بیش ازاندازه به آمریکا متهم می شود. دادگاهی دراوکراین، تیموشنکو رادر نوزدهم مهر ماه سال1390خورشیدی به اتهام تخطی از حدود اختیارات قانونی خود وصدوردستور امضای قرارداد انرژی میان اوکراین و روسیه به هفت سال زندان محکوم کرد.بعدهانمایندگان عضو حزب حاکم اوکراین، مانع از به تصویب رسیدن طرحی در مجلس شدند که قرار بود زمینه آزادی تیموشنکو را فراهم کند.
در این پیوند، «کاترین اشتون» مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا، تصمیم اوکراین را ناامیدکننده خواند و «ویلیام هیگ» وزیر امور خارجه انگلیس، گفت که «کیف» با این تصمیم، فرصت مهمی را از دست داد. اوکراین مهمترین کشور اروپای شرقی در ابعاد جغرافیای سیاسی و اقتصادی برای اتحادیه اروپاست. اهمیت ژئوپلیتیک اوکراین به عنوان دومین کشور بزرگ اروپایی واقع درسواحل شرقی و غربی دریای سیاه،تا به آنجاست که «برژینسکی» استراتژیست و سیاستمدارآمریکایی، ازاوکراین به عنوان«ترن سیاست منطقه ای پس از گسترش اتحادیه اروپا» یاد می کند.
با توجه به شرایط اقتصادی این کشور،اتحادیه اروپا بزرگ ترین شریک تجاری اوکراین به شمار می آید و این کشور محل ترانزیت 80 درصد گاز طبیعی و75 درصد نفت خام وارداتی اتحادیه اروپا ازروسیه است و ویژگی هایی از این قبیل، اوکراین را به کشوری بین المللی تبدیل کرده است.از همین رو، اوکراین را باید محل تلاقی منافع قدرت های بزرگ منطقه ای و فرامنطقه ای نظیر روسیه و اتحادیه اروپا نامید. درحقیقت،همانگونه که از میان رفتن نفوذ روسیه در این کشور، به کمرنگ شدن هویت اروپایی روسیه می انجامد، گرایش نداشتن «کیف» به سمت ساختارهای اقتصادی، سیاسی و امنیتی غربی نیز سبب مسدود شدن نفوذ ایالات متحده آمریکا و اتحادیه اروپا در منطقه اروپای شرقی می شود.
در نتیجه با بیان چنین ویژگی های سیاسی و اقتصادی، می توان بیان داشت که این کشور، از منزلت و جایگاهی قابل توجه در سیاست خارجی اتحادیه اروپا برخوردار است.اما با وجود اهمیت جایگاه و منزلت ممتاز اوکراین و استعداد این کشور در برقراری صلح و ثبات منطقه ای در اروپای شرقی، اتحادیه اروپا از همگرایی سیاسی و اقتصادی با این کشور احتراز و سیاست خارجی خود را در قبال اوکراین، بر اساس سیاست کلان خود نسبت به روسیه تعیین و تنظیم می کند.
روابط تجاری
همانگونه که «کیف»، پایتخت اوکراین، به واسطه ترانزیت 80 درصد گاز طبیعی و 75 درصد نفت خام صادراتی روسیه به اتحادیه اروپا، اعتباری استراتژیک برای اتحادیه اروپا دارد، این اتحادیه نیز به عنوان بزرگ ترین شریک تجاری و سرمایه گذار خارجی در اوکراین، از نقش و جایگاهی اساسی در اقتصاد این کشور برخوردار است. در حقیقت با ورود 10عضو جدید به خانواده اتحادیه اروپا در سال 1382 خورشیدی و دو عضو دیگر در اواخر سال 1385 خورشیدی، اتحادیه اروپا به بزرگ ترین شریک تجاری اوکراین تبدیل شده است.
تجارت با اتحادیه اروپا، به طور تقریبی، یک سوم صادرات و واردات اوکراین در سال 1383 خورشیدی را تشکیل می داد؛ مناسباتی که گردش تجاری آن به رقمی برابر با 20 میلیارد یورو رسید.به بیان دیگر، اتحادیه اروپا پس از گسترش، 32 درصد از مجموع تجارت خارجی اوکراین و این کشور نیز یک درصد از تجارت خارجی اتحادیه اروپا را از آن خود کرده است.علاوه بر این، اتحادیه اروپا 40 درصد سرمایه گذاری خارجی در اوکراین را انجام داده است. اهمیت این مساله از آن روست که کشورهای آمریکا، قبرس و روسیه به ترتیب با 8/13، 4/12 و 5/5 درصد، فاصله ای بسیار با اتحادیه اروپا در عرصه سرمایه گذاری خارجی در اوکراین دارند.
همچنین این اتحادیه در سال 1383 خورشیدی، وضع اقتصاد بازار در اوکراین را به رسمیت شناخته است و به این کشور وعده داده که همزمان با عضویت اوکراین در سازمان تجارت جهانی(WTO)گفتگو با مقام های کیف را در مورد تشکیل منطقه آزاد تجاری(FTA) آغاز کند.اوکراین پس از روسیه دومین کشور پهناور اروپا محسوب می شود.این کشور از زمان شوروی سابق که یکی از جمهوری های آن بود، تاکنون همواره کشوری صنعتی بوده و اقتصاد آن نیز اقتصادی صادرات محور است. ارتباط گسترده اقتصادی اوکراین با روسیه پس از فروپاشی شوروی هم ادامه یافت.تا قبل ازمحدودیت های10ماه اخیر،60درصد صادرات اوکراین به فدراسیون روسیه و متحدان اقتصادی آن یعنی قزاقستان و بلاروس صورت می گرفت.
در همین چارچوب ،مقصد صادرات 54 محصول صنعتی اوکراین نیز روسیه بوده است . این صادرات شامل ماشین آلات راه سازی، صنایع شیمیایی، تولید فلزات، تولیدات صنایع لوله سازی و همچنین صنایع غذایی بوده است. از این رو محدودیت های تجاری که روسیه بر محصولات اوکراین وضع کرده، آسیبی جدی به صنعت این کشور وارد آورده است.کاهش شدید نرخ صادرات اوکراین، سبب کاهش تولید، پایین آمدن سرانه درآمد ملی و افزایش نرخ بیکاری در این کشور شده است. از همین رو «نیکلا آزاروف» نخست وزیر اوکراین، مناسبات تجاری کشورش با روسیه را موضوعی جدی و حساس توصیف و ترمیم آن را اولویت دولتش اعلام کرده است.
وی به همراه «ویکتور یانوکوویچ» رییس جمهوری اوکراین، در ماه های اخیر تلاش کردند تا اعتماد روس ها را به توافق تجاری احتمالی کیف با اتحادیه اروپا جلب کنند. آنان بارهاتاکید کرده‌اندکه امتیازات ناشی از نرخ پایین تعرفه‌های صادرات به اتحادیه اروپا، نه فقط اوکراین، بلکه دیگرشرکای تجاری این کشوردرشرق، از جمله روسیه را نیز بهره‌مند خواهد کرد، اما مقام های روسیه بر این باورند که نابرابری در کیفیت کالا و نرخ تمام شده آن، توان رقابت کالاهای روسی را در مقابل کالاهای اروپایی کاهش می‌دهد .با مورد توجه قرار دادن اهمیت تقابلی اتحادیه اروپا و اوکراین، «المار بروک» عضو حزب دموکرات مسیحی آلمان و رییس کمیسیون روابط خارجی پارلمان اروپا، رییس جمهوری اوکراین را مسئول به تعلیق درآمدن امضای توافقنامه می خواند و می گوید این تصمیم زیر فشار روسیه گرفته شد .
به اعتقاد ناظران، تصویب نشدن پیمان تجارت آزاد و آزادنشدن تیموشنکو، برای مسکو یک پیروزی مضاعف محسوب می شود. «آلکسی یوشکوف» رییس کمیته امور بین الملل دومای دولتی روسیه ، اتحادیه اروپا را به فشار آوردن بر اوکراین و برخورد با این کشورمانند یک «نیمه مستعمره» متهم کرد.بابه وجودآمدن چنین شرایطی،روسیه شادمانی خودراازمتوقف شدن روندنزدیکی کیف و اتحادیه اروپا پنهان نمی کند.
یکی ازسخنگویان کاخ کرملین به تازگی اعلام کرد،روسیه ازتصمیم اوکراین برای توسعه همکاری های بازرگانی واقتصادی وبهبود مناسبات دوکشور،استقبال می کند. اواوکراین راهمپیمان نزدیک روسیه خواند.دولت اوکراین، مهم ترین علت به تعلیق درآوردن توافقنامه یاد شده را،بررسی همه جانبه پیامدهای آن برهمکاری های تجاری و اقتصادی با روسیه عنوان کرده است.
شرایط دشوار
«مارتین شولتز» رییس پارلمان اروپا، معتقد است یانوکوویچ در یک موقعیت دشوار قرار گرفته بود و می‌باید بین مسکو و بروکسل تحرک نشان می‌داد و نقش بسیار مهم هر دو طرف در کشورش، قدرت تصمیم‌گیری درست را برای اوکراین دشوارتر می‌کرد. اوکراین بشدت به واردات گاز از روسیه وابسته است. مسکو گاهی کیف را با وعده فروش گاز ارزان جذب می‌کند و گاهی با تهدید به قوانین جدید گمرکی یاافزایش قیمت گاز، زیرفشار قرار می دهد. مسکوتاکنون دوبارجریان صدورگاز به اوکراین رابه علت‌ها و بهانه‌های مختلف قطع کرده است.
روسیه به هر دلیلی می‌تواند از صادرات گاز و روابط تجاری به عنوان مهم ترین اهرم‌های فشار علیه کشورهای همسایه استفاده کند.چندی پیش نخست وزیر اوکراین با همتای روسی خود دیدار و گفتگو کرد. «آزارف» پس از این دیدار، بهبود سریع روابط بازرگانی با روسیه را وظیفه شماره یک اوکراین توصیف کرد.نخست وزیراوکراین تاکید کرد که مساله مهم در سال آینده، برداشتن موانع روابط بازرگانی با روسیه است و او آمادگی دارد در صورت وجود چشم‌اندازی برای دست یافتن به تفاهم، تا هر زمان لازم باشد به مذاکرات ادامه دهد.ناظران پیش بینی می‌کنند که با تعلیق امضای موافقتنامه اوکراین و اتحادیه اروپا، موقعیت این کشور در مذاکرات با روسیه ضعیف تر از قبل خواهد بود .
در این بین روسیه متهم می‌شود که با زیر فشار قرار دادن جمهوری های سابق اتحاد شوروی و تحمیل موافقتنامه های بازرگانی، اقتصادی و نظامی به آنها، رویای بازگشت به اقتدار دوران جنگ سرد را در سر می پروراند.مدتی قبل، صدها شهروند اوکراینی حامی پیوستن به اتحادیه اروپا، در میدان مرکزی کیف برای اعتراض به تصمیم دولت تجمع کردند. رهبران احزاب مخالف نیز از مردم دعوت کردند دست به تظاهرات سراسری علیه این تصمیم بزنند. به اعتقاد کارشناسان سیاسی، اتحادیه اروپا نمی تواند خلاء بازار روسیه را برای تولیدکنندگان اوکراینی به سرعت پر کند.
مذاکرات اخیر بین اوکراین واتحادیه اروپا اگربه نتیجه می رسید وتوافقنامه ای بین آنها امضا می شد، فقط زمینه همکاری ها بین دو طرف را مهیا می کرد و با ایجاد نتایج ملموس اقتصادی برای اوکراینی ها،به دلیل وجود بهانه های مختلف مانند لزوم آزادی تیموشنکو، فاصله بسیاری می داشت .
نگاه به شرق
به هر جهت،تصمیم اوکراین در تعلیق امضای توافقنامه تجارت آزاد و توقف روند پیوستن به اتحادیه اروپا و تاکید بر گسترش روابط با روسیه، نشان از تغییر رویکردهای این کشور و پررنگ شدن سیاست نگاه به شرق در عرصه روابط خارجی کیف دارد. دفتر«نیکلای آزاروف» نخست وزیر اوکراین ، با صدور حکمی، از دستور دولت درتوقف روند آمادگی مقدمات برای توافق پیوستن اوکراین به اتحادیه اروپا خبر داد.بر اساس این حکم ،علت تعلیق امضای توافق پیوستن به اتحادیه اروپا ،تضمین امنیت ملی اوکراین با بررسی تاثیرات آن بر تجارت با روسیه عنوان شد.
اوکراین همچنین در تبیین علل اتخاذ این تصمیم، بر لزوم بازگشت حجم از دست رفته تجاری با فدراسیون روسیه تاکید کرد .این دستور العمل دولت اوکراین، با انتقاد تند دولت های اتحادیه اروپا مواجه شد. رسانه های غربی،همگی پیکان انتقاد خود را به سوی روسیه نشانه گرفتند و این چرخش را ناشی از فشار روسیه بر اوکراین می دانند.
کاترین اشتون، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا، از تصمیم اوکراین ابراز ناخرسندی کرد. «ویلیام هیگ» وزیر امور خارجه انگلیس نیز گفت که کیف با این تصمیم، فرصت مهمی را از دست داد. «کارل بیلت» وزیر امور خارجه سوئد نیز روسیه را بابت این موضوع سرزنش و اعلام کرد که فشارهای وحشتناک و سهمگین روسیه باعث این موضوع شد.درحالی که به نظر می رسید اوکراین به متحدی جدید برای اروپا تبدیل شود، ناگهان امضای توافق با اتحادیه اروپا را متوقف کرد و به جای آن به احیای مذاکراتش با روسیه پرداخت.
خبرگزاری رویترز، آمار و ارقامی را در مورد روابط اوکراین با روسیه و اتحادیه اروپا منتشر کرد که بررسی آن می تواند تصویری بهتراز جایگاه کیف در مناسبات با اتحادیه اروپا و روسیه بدهد.اوکراین کشوری با منابع معدنی غنی است که با چهار کشور اتحادیه اروپا هم مرز است و به همین دلیل جذابیت‌های خاصی را هم برای مسکو و هم برای بروکسل (مقر اتحادیه اروپا) دارد .اما این ظرفیت ها درحالی مطرح می‌شود که اوکراین با مشکلات مالی زیادی روبروست و برای سال آینده به 17 میلیارد دلار جهت خرید گاز و پرداخت بدهی‌هایش نیازمند است.
اوکراین برای پرداخت بدهی‌های خود به بیش از 60 میلیارد دلار نیازدارد که یک سوم تولید ملی این کشور را تشکیل می‌دهد. بدهی‌های دولتی نیز دولت این کشور را بعد از ونزوئلا در رده دوم بدهکارترین دولت‌های جهان قرار داده است. سرمایه‌گذاران نیز به دلیل این بدهی ها،هراس زیادی از ورود به اوکراین دارند.در زمینه انرژی نیز این کشور همه گاز مورد نیاز خود را از روسیه وارد می‌کند و از طرف دیگر مسیر خط صادرات گاز روسیه به اروپا محسوب می شود.
یک چهارم گاز مصرفی اروپا از روسیه تامین که بیشتر از نصف آن از طریق اوکراین وارد اتحادیه می شود.روسیه به دنبال کاهش اتکای خود به مسیر انرژی از طریق اوکراین است و اروپا نیز به دنبال منابع جایگزین انرژی است. به نسبت سال 2009 که قطع جریان گاز برای اروپا مشکل آفرین شد، اتحادیه اروپا در برابر این گونه احتمالات، تلاش‌های بسیاری را انجام داده و مقاوم تر شده است.
در زمینه تجاری نیزاقتصاد اوکرین به شدت به صادرات فولاد، مواد شیمیایی و غلات وابسته است و بیش از 60 درصد صادراتش به بازار کشورهای برجا مانده از شوروی ارسال می شود.با این حال بزرگترین درآمد اوکراین ،عایدات گمرکی با اروپا است. پیوستن اوکراین به اتحادیه گمرکی جدید روسیه، مانع ازامضای توافق با اتحادیه اروپا می شود؛ زیرا هیچ کشوری نمی‌تواند دریک زمان عضو دو اتحادیه تجاری شود و این ممکن است به ضرر اوکراین باشد .28کشور اتحادیه اروپا پذیرای حدود یک سوم صادرات اوکراین هستند وازسال 2008 تا 2012 در زمینه توافق تجاری،با این کشوردرحال گفتگو بودند.
این تصمیم اوکراین یک موفقیت سیاسی بزرگ برای ولادیمیر پوتین، رییس جمهوری روسیه ارزیابی می شود؛ زیراسال‌ها بود که گسترش ناتو به سمت شرق اروپا و حتی ایجاد سپرموشکی دراین منطقه، عرصه را بر روسیه بسیار تنگ کرده بود و مسکو به دنبال راهی برای خروج از تنگنا بود. به همین دلیل پوتین تلاش زیادی رادرزمینه مشارکت ونزدیکی بیشتربااوکراین ودورکردن کیف ازاتحادیه اروپا انجام داد.پوتین گفت: در حالی که اوکراین تصمیم گرفته امضای قرارداد تجارت آزاد با اتحادیه اروپا را متوقف کند، اروپا با اعمال فشار و باج خواهی، قصد دارد اوکراین را به امضای این قرارداد مجبور کند .
پوتین در کنفرانس خبری مشترک با رجب طیب اردوغان، نخست وزیر ترکیه، تصریح کرد: ما تهدیداتی را از سوی کشورهای اروپایی نسبت به اوکراین شنیده ایم تا این کشور را به امضای قرارداد تجاری مجبور کنند. این فشار و باج خواهی است. اینکه آیا رهبران اوکراین تسلیم این فشار و باج خواهی خواهند شد، مساله ای است که آینده، روشن و مشخص می کند.رییس جمهور روسیه اعلام کرد کشورش به همراه اتحادیه اروپا و اوکراین، می توانند در ائتلافی سه گانه تعامل کنند.
شکست اتحادیه
بعد از تصمیم کیف درامضا نکردن توافقنامه با اتحادیه اروپا، کاترین اشتون در سخنانی تهدیدگونه اعلام کرد که امضای این توافق، فرصت بی نظیری برای تغییر روند دلسردکننده کاهش سرمایه گذاری مستقیم خارجی در اوکراین بود.نیویورک تایمزنیز تهدیدهای روسیه را دلیل صرفنظر کردن اوکراین از امضای توافق با اتحادیه اروپا عنوان کرد و نوشت: اوکراین به علت خطر تحریم های فلج کننده روسیه، تصمیم خود برای امضای توافق سیاسی اقتصادی با اتحادیه را متوقف و در عوض اعلام کرد که به دنبال مشارکتی نوین، در کنار رقابت با بلوک شوروی سابق است.
این ابتکار اروپایی که یکی از مهمترین طرح های سیاست خارجی اتحادیه اروپا محسوب می شد، در پروژه ای با عنوان «برنامه مشارکت شرق» که ازحدود چهار سال قبل شروع شد، تلاش داشت تا اقماربرجای مانده از شوروی را به اقتصاد وسیاست های غرب وصل کند.کارشناسان غربی این تحولات را پیروزی ولادیمیر پوتین می دانند که توانست این برنامه ها را به شکست بکشاند و آن را تهدیدی جدی برای طرح های غرب در گسترش ناتو به شرق اروپا می دانند. چند ماه پیش نیز همین فشارها باعث شد ارمنستان نیز از گفتگو با اتحادیه اروپا صرف نظر کند.
شبکه «الجزیره» نیز تصویب نشدن این لایحه در مجلس اوکراین را به پیش شرط اتحادیه اروپا، مبنی بر تضمین آزادی تیموشنکو مربوط دانست و اعلام کرد که این موضوع باعث نارضایتی نمایندگان این کشور شد.توافق با اتحادیه اروپا می توانست نقطه عطفی در نگرش به غرب در کشور 46 میلیونی اوکراین باشد. امضای این توافق، حرکتی جدی در مسیردوری از روسیه محسوب می شد.به نوشته الجزیره، رهبران اتحادیه اروپا، پیوسته هشدارهایی به اوکراین دادند مبنی براین که این کشور،دیگر تا سال ها فرصتی برای امضای توافق پیدا نخواهد کرد، زیرا در سال 2014 ،کمیسیونرهای اتحادیه اروپا تغییر می کنند.
مخالفان «ویکتور یانکوویچ» رییس جمهوری اوکراین در مجلس این کشور، وی را تهدید کردند که اگرتوافق بااتحادیه اروپاراامضا نکند،ممکن است علیه وی اقامه دعوا کنند.برخی کشورهای اروپای شرقی، از جمله جمهوری چک، پیشنهاد کرده اند اتحادیه اروپا از شرط آزادی تیموشنکو برای امضای موافقتنامه با کیف صرف نظر کند.واشنگتن پست نیزعلاوه برتاکیداروپا برآزادنکردن تیموشنکو، فشار روسیه در مورد کاهش مراودات دو کشور و برقراری برخی تحریم ها و ممنوعیت واردات از اوکراین را دلیل تغییر موضع این کشور می داند و از آنجاکه کیف به شدت به مبادلاتش با مسکو وابسته است، تن به چنین کاری داده است.
برخی سیاستمداران در کیف، اظهارات یانوکوویچ رامبنی بر ادامه تعامل با اتحادیه اروپا، مورد تایید قرار می دهند و تاکید دارند که اوکراین باید به گونه ای رفتار کند که به پلی میان اتحادیه اروپا و روسیه تبدیل شودومسیر گمرکی را میان روسیه، بلاروس و قزاقستان ایجاد کند.
به نوشته واشنگتن پست ،مقامات غربی اعلام کرده اند اوکراین هیچ راهی به جز پذیرش این توافق در آینده ندارد؛ ضمن اینکه به نظر کارشناسان، در کوتاه مدت، پیشنهادهای اتحادیه اروپا به اقتصاد این کشور صدمه وارد می کند.در این توافق، اتحادیه اروپا به اوکراین پیشنهاد تعرفه های گمرکی کمتر و کمک های سرمایه گذاری مستقیم را داده بود، اما به اوکراین هیچ تضمینی برای عضویت در اتحادیه اروپا داده نشد.
درعوض گفته می شودکه روسیه به اوکراین عضویت کامل دراتحادیه گمرکی کشورهای مشترک المنافع را داده است .به نظر کارشناسان، اکنون عرصه رقابت میان بازیگران عرصه بین الملل، صرفا به سیاست محدود نمی شود. در دوران کنونی، اقتصاد به مهمترین محرک برای تعیین خط مشی های سیاسی و حتی دوستی و دشمنی میان کشورها تبدیل شده است.
اقتصاد سیاسی در عصر جهانی شدن، بر بسیاری از جنبه های اجتماعی و سیاسی تاثیر گذاشته است و اوکراین نیز به عنوان کشوری که در گذشته نه چندان دور از اقمار شوروی محسوب می شد، با بررسی هزینه و فایده اقدامات خود، همپیمانی با روسیه را ضامن حفظ امنیت و منافع ملی و برآورده شدن منافع اقتصادی اش در بلندمدت تشخیص داده است.در این چارچوب، نباید نقش روسیه و تاکتیک های این کشور در جلب نظر اوکراین و عقب راندن غرب و اتحادیه اروپا در این رقابت اقتصادی، سیاسی و امنیتی را نادیده گرفت.