یکی از امتیازاتی مهمی که در توافقنامه ژنو و بنا بر عقیده دیپلمات‌های جمهوری اسلامی در ازای به رسیمت شناخته شدن حق غنی سازی ایران به طرف غربی واگذار شده است، موضوع تعلیق غنی سازی 20 درصد، تعلیق غنی سازی بالای 5 درصد، اکسید کردن اورانیوم 5 و 3.5درصدی که جدیدا تولید شده و یا در آِینده قرار است تولید شود، می‌باشد.در میان امتیازات فوق، امتیاز تعلیق غنی سازی 20 درصد درجه اهمیت بالاتری برای طرف مقابل داشت چه آنکه بنیامین نتانیاهو، نخست وزیر رژیم صهیونسیتی از جمله افرادی بود که با رایزنی با کشورهای 1+5 به صورت جدی به دنبال محروم کردن ایران از این حق بود.وی بار‌ها در سخنرانی خود غنی سازی 20 درصدی ایران را نشانه غیرصلح آمیز بودن برنامه هسته‌ای جمهوری اسلامی عنوان کرده بود و حتی برای متوقف ساختن ایران در این زمینه دستگاه جاسوسی دولت وی، 4 تن از دانشمندان هسته‌ای ایران را که به صورت مستقیم و غیر مستقیم با موضوع غنی سازی 20 درصد مرتبط بودند ترور کرد. غنی سازی 20 درصد از چند جهت برای ایران اهمیت داشت؟ اول آنکه غنی سازی در این مقیاس نیاز ایران به کشورهای غربی برای تامین سوخت نیروگاه مهم تهران و در نتیجه نیاز بیماران به رادیو دارو را مرتفع می‌ساخت.دوم آنکه ایران می‌توانست براساس اختیاراتی که NPTبرای کشورهای عضو در نظرگرفته، با فروش سوخت 20 درصد کسب درآمد کند. همانند آرژانتین که اواخر دهه 60 شمسی در ازای 100 کیلو اورانیوم 20 درصد رقمی معادل 5 میلیون دلار از ایران دریافت کرد.سوم آنکه ایران با استفاده از اورانیوم 20 درصد می‌توانست غنی سازی در سطح بالا‌تر را نیز تجربه کند. مثلا برای سوخت برخی زیردریایی‌ها و کشتی‌ها غول پیکر نیاز به اورانیوم 45 تا 50 درصد است.برای به دست آوردن اورانیوم در مقیاس بالا‌تر باید اورنیوم با غنای 20 درصد فرآوری شود و این امکان وجود ندارد که بتوان به یک باره اورانیوم 5 درصد را به اورانیوم بالا‌تر از 20 درصد رساند.چهارم آنکه اورانیوم 20 درصد قابلیت فرار هسته‌ای ایران را بالا برده بود.هر چند ایران بار‌ها به صورت رسمی اعلام کرده بود که به دنبال ساخت بمب اتم نیست، اما توانایی ایران در تولید اورانیوم 20 درصد این ترس را در میان غربی‌ها به وجود آورده بود که در صورت برخور نامتعارف با ایران به عنوان مثال حمله اسراییل به تاسیسات هسته‌ای ایران، جمهوری اسلامی کمتر از 6 ماه اورانیوم 20 درصد خود را به اورانیوم 90 درصد تبدیل می‌کند و به دنبال ساخت بمب اتم می‌رود. در واقع فرار هسته‌ای هیچ‌گاه از سوی ایران بالفعل نمی‌شد اما ایران با همین برگه می‌توانست بزرگ‌ترین امتیازات را از غرب بگیرد. ایران چگونه به 20 درصد دست پیدا کرد؟ موضوع دست پیدا کردن ایران به توانایی غنی سازی اورانیوم 20 درصد اما به سال 87 باز می‌گردد. آن زمان که راکتور تحقیقاتی تهران که مصرف صرفا تحقیقاتی و پزشکی داشت و ایزوتوپ‌های دارویی تولید می‌کرد با بحران اتمام «سوخت» مواجه شده بود. راکتوری که سال 1967 میلادی توسط آمریکا در مرکز تحقیقات اتمی تهران ساخته شده بود و ایران، پس از انقلاب سوخت مورد نیاز این راکتور را از آرژانتین وارد می‌کرد.سوخت راکتور تهران در نتیجه قراردادی میان ایران و آرژانتین در سال 1987 از اورانیوم 93 درصد به اورانیوم 20 درصد تغییر پیدا کرد و این کشور از‌‌ همان سال که 116 کلیوگرم اورانیوم 20 درصد در اختیار ایران گذاشت و به فروشنده‌ای ثابت برای تهران تبدیل شد.خرید سوخت برای راکتورهای تحقیقاتی فرآیند پیچیده و مشکلی نبود حتی ایران در بحبوحه جنگ با عراق توانست سوخت مورد نیاز خود را وارد کند تا اینکه در سال 1387 پس از اعلام نیاز ایران به آرژانتین برای دریافت اورانیوم 20 درصد با مداخله آمریکا، این کشور از در اختیار گذاشتن اورانیوم خودداری کرد.ایران در آن زمان در شرایط حساسی قرا گرفته بود. از یک سو خاموش شدن هسته مرکزی راکتورتهران به علت نبود سوخت یک گام به عقب بزرگ در موضوع هسته‌ای به حساب می‌آمد و فعال کردن آن پروسه خاص خود را داشت، از سوی دیگر کشورهای غربی نیز با علم به احساس نیاز ایران به دنبال کسب امتیازات حداکثری و خالی کردن انبارهای ذخیره اورانیوم 3.5و 5 درصد ایران بودند.از این دو مهم‌تر در صورت عدم تدبیر مناسب و از کار افتادن راکتور تهران تهیه رادیو دارو برای بیماران خاص متوقف و با توجه به نیاز همیشگی این بیماران به داروهای هسته‌ای عملا کشور با یک بحران مواجه می‌شد.البته بنا بر گفته مقامات ایرانی، مسئولان وقت از‌‌ همان سال 87 که خطر اتمام سوخت راکتور تهران را احساس کردند به فکر تامین سوخت 20 راکتور تهران بودند. برای همین تکمیل تاسیسات هسته‌ای فردو را سرعت بخشیدند.شهریور سال 88 بود که مقامات ایران پس از انتشار اطلاعاتی در رسانه‌ها مبنی بر وجود تاسیسات هسته‌ای زیرزمینی در ایران اعلام کردند که در چارچوب NPT و ده ماه قبل از این تاریخ با اطلاع آژانس انرژی اتمی، تاسیسات جدیدی را در کارخانه‌ای نزدیک به قم برای غنی سازی اورانیوم در نظر گرفته و در حال تکمیل آن هستند.البته آن زمان هیچ کس نمی‌دانست این تاسیسات قرار است در آینده‌ای نزدیک تبدیل به مرکز اصلی غنی سازی اورانیوم 20 درصد شود. حدود دو ماه بعد، یعنی 27 آبان ماه 1388 اولین مذاکرات کار‌شناسی برای تهیه سوخت راکتور تهران در وین برگزار شد و بدون دستیابی به نتیجه مشخصی پایان یافت. 9 روز پس از این جلسه، شورای حکام انرژی اتمی، قطعنامه‌ای علیه اقدام ایران در ساخت و تکمیل تاسیسات فردو به تصویب رساند. همزمان تلاش‌های ایران برای خرید سوخت 20 درصد و یا توافق با 6 کشور برای تامین سوخت راکتور تهران بی‌نتیجه بود تا اینکه رئیس جمهور وقت در 18 بهمن‌‌ همان سال با اشاره به تعلل غرب برای در اختیار گذاشتن سوخت 20 درصد دستور تولید این سوخت توسط دانشمندان ایرانی را صادر کرد. مبادله‌های بی‌نتیجه فردای آن روز ایران نامه‌ای به آژانس انرژی اتمی نوشت و این نهاد بین المللی را در جریان تصمیم خود قرار داد. اما یخ بن بست ایران و غرب در تهیه سوخت راکتور تحقیقاتی تهران تنها 4 روز پس از اعلام آمادگی تهران برای تولید سوخت 20 درصد آب شد. 23بهمن 88 کشورهای گروه وین شامل فرانسه، روسیه و آمریکا پیشنهاد مبادله سوخت را مطرح کردند. مبنای این پیشنهاد، مبادله اروانیوم 3.5 و 5 درصد ایران با سوخت 20 درصد بود. به این معنا که ایران باید بیش از 1200 کیلوگرم اورانیوم کمتر غنی شده خود را به روسیه منتقل می‌کرد تا یک سال بعد، 120 کیلوگرم اورانیوم 20 درصد از کشورهای روسیه، فرانسه و آمریکا دریافت کند. ایران دلایل بسیاری برای رد این پیشنهاد داشت. ساده‌ترین آن بی‌اعتمادی به این کشور‌ها بود چرا که روسیه، آمریکا، فرانسه که به گروه وین معروف شده بودند حاضر نشدند در ازای دریافت 1200 کیلو اورانیوم 5 درصد، ضمانت بدهند که سر موعد اورانیوم 20 درصد را در اختیار ایران بگذارند. ایران با رد این طرح به جای مبادله در خاک روسیه پیشنهاد داده بود که در خاک ایران مبادله هسته‌ای صورت گیرد که مورد قبول گروه وین قرار نگرفت.اواخر اردیبهشت سال بعد بود که ایران برای تهیه سوخت راکتور تهران طرحی را مطرح کرد که ترکیه و برزیل دو ضلع از چهار ضلع این طرح بودند. بر اساس این طرح که مبنای بیانیه تهران شد ایران در ازای 1200 کیلوگرم اورانیوم 3. 5 درصد که در ترکیه به امانت می‌گذاشت، 120 کیلوگرم اکسید اورانیوم 20 درصد تحویل می‌گرفت.ایران در این بیانیه دو ابتکار برای فرستادن توپ به ��مین کشورهای غربی به خرج داد. اول ای��که مفاد بیانیه تهران باید به تصویب گروه وین برسد و دوم آنکه در این بیانیه قید شده بود ترکیه هر زمانی که ایران بخواهد باید اورانیوم‌های به امانت گرفته شده را بازپس دهد.ایران با استناد به بندهایی از بیانیه تهران که صراحتا بر حق هسته‌ای ایران تاکید می‌کرد تقریبا می‌دانست کشورهای گروه وین به ویژه آمریکا مخالفت خود را با این طرح اعلام می‌کنند ولی مخالفت آمریکا راه مناسبی برای نشان دادن عدم حسن نیت مقامات این کشور به افکار عمومی جهان و کشورهای دیگر بود. علاوه بر این ایران با نشان دادن عدم حسن نیت ایالات متحده مسیر را برای توجیه آژانس و افکار عمومی برای تولید اورانیوم 20 درصد هموار می‌کرد. همچنین با قید شرط دوم این احتمال را نیز در نظر گرفت که در صورت موافقت گروه وین با بیانیه تهران ضمانتی مطمئن برای «ناپدید شدن» اورانیوم خود به دست بیاورد. البته آمریکا نیز نقشه‌ای برای بیانیه تهران داشت. رئیس جمهور برزیل و نخست وزیر ترکیه پیش از اینکه به ایران بیایند، اوباما را در جریان طرح ایران گذاشته بودند و با چراغ سبز آمریکا ذیل این بیانیه را امضا کردند. آمریکا می‌دانست که نادیده گرفتن روسیه در مبادله هسته‌ای از سوی ایران سبب می‌شود کرملین با کاخ سفید برای اتخاذ موضعی مشترک علیه جمهوری اسلامی همراه شود. برای همین اوباما هر چند می‌دانست که رد بیانیه تهران در آن شرایط به وجهه کشورش به ویژه نزد مقامات ترکیه و برزیل آسیب می‌زند اما برای تصویب قطعنامه علیه ایران و همراه کردن روسیه با خود این ریسک را انجام داد.البته آمریکا گمان نمی‌کرد که ایران به فناوری پیچیده غنی سازی اورانیوم در مقیاس صنعتی دست پیدا کرده است و به زودی این خبر همانند بمبی منفجر خواهد شد. فناوری به قیمت خون 4 دانشمند هسته‌ای تقریبا چهار ماه بعد از بیانیه تهران و در شهریور ماه 89 ایران اعلام کرد موفق به تولید 25 کلیوگرم اورانیوم 20 درصد در نطنز شده است. ایران ماهانه می‌توانست یک تا دو کیلوگرم اورانیوم 20 درصد تولید کند.پیش از این و در بهمن ماه 88 ایران از عزم خود برای تولید اورانیوم 20 درصد خبر داده بود و دوربین‌های آژانس نیز چرخش سانترفیوژ‌ها به منظور تولید اورانیوم با این غلظت را ثبت می‌کردند اما کشورهای غربی با توجه به تعداد کم سانترفیوژ‌ها در نطنز و همچنین پیچیدگی غنی‌سازی 20 درصد در مقیاس صنعتی این موضوع را جدی نمی‌گرفتند.با این حال ایران به فناوری غنی سازی 20 درصد دست پیدا کرده بود. شهید شهریاری توانسته بود با اتصال دو آبشار 164 سانترفیوژی به یکدیگر (328 سانترفیوژ) و دستیابی به فرمول پبچیده تزریق اورانیوم 5 درصد به اولین سانترفیوژ این دستاورد را برای ایران به ارمغان آورد. دکتر شهریاری همچنین با پی بردن به فرمول ساخت صفحات سوخت که برای تبدیل شدن اورانیوم 20 درصد به سوخت، وجود این صفحات لازم و ضروری بود عملا ایران را در تولید سوخت 20 درصد خودکفا کرد.این دانشمند هسته‌ای 8 آذرسال 89 توسط تیم‌های تروریستی وابسته به رژیم صهیونیستی ترور شد. پیش از شهید شهریاری، و در دی ماه سال 88 دکتر علیمحمدی از دانشمندان هسته‌ای کشور و از همکاران وی توسط عوامل موساد به شهادت رسیده بود.ردادماه 1390 دکتر رضایی‌نژاد و 22 دی ماه‌‌ همان سال مصطفی احمدی روشن که گفته می‌شد از دانشمندان جوانی بوده که در پروژه فردو فعالیت می‌کرده، ترور شده و به شهادت رسیدند.آژانس انرژی اتمی سه روز پیش از اعلام خبر ترور احمدی روشن و در تاریخ 19 دی 1390 در اطلاعیه‌ای اعلام کرد که «ایران اورانیوم با غلظت 20 درصد را در تاسیسات فردو آغاز کرده است.» این اقدام البته با انتقاد آمریکا و اتحادیه اروپا روبرو شد. کشورهای غربی مدعی بودند که ایران زیر پوشش فن آوری صلح آمیز هسته‌ای در جهت تولید بمب اتمی قدم بر می‌دارد. ادعای آنان این بود که اروانیوم 20 درصدی کاربرد دوگانه دارد و هم می‌تواند در تحقیقات پزشکی و تولید رادیو دارو استفاده شود و هم می‌تواند مورد استفاده برای تولید بمب اتم قرار گیرد. روایت رهبر معظم انقلاب از بیانیه تهران مقام معظم رهبری، فروردین 92 در جمع زائران حرم رضوی به ماجرای توافق تهران، برزیل، ترکیه اشاره کردند و فرمودند: «این غنى‌سازى بیست درصد،‌‌ همان چیزى است که در سال 89 آمریکائى‌ها و دیگران براى تولید آن شرط گذاشتند. ما می‌باید براى مرکز اتمىِ آزمایشگاهى تهران که مال رادیوداروهاست، اورانیوم غنى‌شده‌ى بیست درصد تهیه می‌کردیم؛ چون سوخت بیست درصدمان تمام شده بود. آن‌ها براى این کار شرط گذاشتند و گفتند باید اورانیومى را که تولید کرده‌اید، خارج بفرستید؛ اما ما قبول نکردیم. آمریکائى‌ها دولت برزیل و دولت ترکیه را واسطه کردند که با ما صحبت کنند، میانه را بگیرند؛ چیزى مورد توافق به وجود بیاید. ما قبول کردیم. مسئولین ترکیه، مسئولین برزیل به اینجا آمدند و با رئیس جمهور ما نشستند بحث کردند، صحبت کردند و یک نوشته‌اى را امضاء کردند. بعد که این توافقنامه امضاء شد، آمریکائى‌ها زدند زیر قولشان! آن‌ها نمی‌خواستند این قرارداد امضاء بشود؛ می‌خواستند امتیاز زیادى بگیرند، زورگوئى کنند، باج بگیرند. به خاطر بدقولى‌اى که آمریکائى‌ها کردند، دولت برزیل و دولت ترکیه پیش ما شرمنده شدند. ماجراى این بیست درصد این است.» ایشان با تاکید بر یک گام جلو‌تر از دشمن بودن به موضوع تامین سوخت راکتور تحقیقاتی تهران اشاره کردند.رهبر معظم انقلاب با اشاره به احتیاج ایران به خارج برای تامین سوخت این نیروگاه در گذشته، فرمودند: دشمنان ما فکر کردند که از این فرصت استفاده کنند، این نیاز ملی را گرو بگیرند، برای اینکه جمهوری اسلامی را وادار کنند به قبول تحمیل‌ها و تحکمهای خودشان؛ خواسته‌های خودشان را به این وسیله تحمیل کنند. مقام معظم رهبری با بیانی اینکه دانشمندان ما، قبل از آنکه کار به نقطهٔ فشار و حساس برسد، توانستند سوخت غنی شدهٔ بیست درصد را تهیه کنند، فرمودند: مخالفین ما حدس هم نمی‌زدند که ما بتوانیم این کار را انجام دهیم؛ اما مسئولین کشور بوقت متوجه این نیاز شدند، دست‌به‌کار شدند؛ استعداد ایرانی شکوفا شد، بُروز کرد و این کار را با موفقیت انجام دادیم. آن‌ها در حالی که انتظار داشتند جمهوری اسلامی ملتمسانه از آن‌ها سوخت بیست‌درصد را درخواست کند، جمهوری اسلامی اعلام کرد که ما سوخت بیست‌در‌صد را در داخل تهیه کردیم و احتیاجی به شما نداریم. بازخوانی درخواست ایران از کشورهای غربی برای تامین سوخت 20 درصد و رفتار آمریکایی در برابر این پیشنهاد، شباهت بسیاری با پیشنهادات این روزهای امریکا برای مذاکره و توافق با ایران دارد، تجربه توافقنامه تهران نشان داده است، آنچه به عنوان رویکرد همراه با حسن نیت از سوی امریکا در قبال ایران مطرح می‌شود، همواره تلاش برای گشوده شدن راهی جدید برای ضربه زدن بیشتر به ملت ایران است، موضوعی که این روز‌ها برخی از سیاستمداران سابقا انقلابی را هم به اشتباه و فریب انداخته است. ما به ازای غنی سازی 20 درصد چیست؟ پس از آنکه ایران به قدرت غنی سازی اورانیوم 20 درصد رسید تعطیلی یا توقف کار این کارخانه همواره یکی از خواسته‌های طرف مقابل به حساب می‌آمد. سرانجام در آلماتی 2 دو طرف با محوریت موضوع 20 درصد به نقطه مشترکی درباره توافق هسته‌ای نزدیک شدند.بخشی از این توافق تعلیق غنی سازی 20 درصد به مدت «6 ماه» بود. البته در همین مدت نیز تمام سانترفیوژهای فردو که اورانیوم 5 درصد تولید می‌کردند می‌چرخید. از سوی دیگر ایران به مقدار نیاز خود اورانیوم 20 درصد را تبدیل به سوخت می‌کرد. این یعنی آنکه ایران می‌توانست بیش از نیمی از اورانیوم 20 درصد خود را به اکسید تبدیل نکند و بر روی کاغذ همچنان قابلیت غنی سازی 20 درصد همچنان پابرجا بماند. در مقابل این گام ایران، غرب باید متعهد می‌شد که «تمام تحریم‌های نفتی و بانکی» را لغو کند.پاسخ 1+5 به این پیشنهاد «نه» نبود. آن‌ها از ایران وقت خواستند تا بروند در پایتخت‌های کشورهای خود با مقامات کشورشان رایزنی کنند.غنی سازی 20 درصد در ژنو چه سرنوشتی پیدا کرد؟ در ژنو 3 نیز میراث شهید شهریاری یعنی غنی سازی 20 درصد محور مذاکرات بود و 1+5 توانست ایران را متقاعد کند این سطح از غنی سازی را به حالت تعلیق درآورد.بر اساس این توافقنامه اولین بند از اقدامات داوطلبانه ایران به موضوع غنی سازی 20 درصد اشاره دارد: «نیمی از اورانیوم موجود غنی شده 20 درصد را به صورت اکسید 20 درصد برای تولید سوخت راکتور تحقیقاتی تهران ذخیره نماید. بقیه UF6 20 درصد را به مواد کمتر از 5 درصد رقیق نماید. خط برگشت پذیر وجود نداشته باشد. (نتوان دوباره آن را به 20 درصد تبدیل کرد)»دومین بند نیز به موضوع غنی سازی 20 درصد اشاره دارد:«ایران اعلام می‌کند برای این دوره 6 ماهه اورانیوم را به سطح بالا‌تر از 5 درصد غنی سازی نکند.»بر اساس بند سوم نیز ایران پذیرفت تاسیسات نطنز و فردو که در آن غنی سازی اورانیوم با غلظت 20 درصد صورت می‌گرفت را گسترش ندهد. یعنی ایران این اجازه را نمی‌یابد حتی سانترفیوژهای مورد نظر خود را در این تاسیسات بدون آنکه بخواهد آنان را به راه بیاندازد، نصب کند. ایران در ژنو 3، 27 امتیاز داد که یکی از بزرگ‌ترین این امتیاز‌ها تعلیق غنی سازی 20 درصد و اکسید کردن ذخایر اورانیوم 20 درصدی بود. امتیازی که در آلماتی 2 به تنهایی با رفع تحریم‌های بانکی و نفتی متوازن بود.حال پس از این همه فراز و نشیب سید عباس عراقچی، مذاکره کننده ارشد جمهوری اسلامی در اجلاسیه خبرگان گفته است غنی سازی 20 درصد را هم که متوقف کردیم چون به آن نیاز نداشتیم. تسنیم*** گزارش از کمیل نقی‌پور