تحلیل ابعاد انقلابها از نظر شهید صدر(بخش اول)

1. مفهوم و ماهیت انقلاب

مفسران انقلاب درباره ماهیت و محتوای آن نظریات مختلفی ارایه داده اند كه مهمترین آنها عبارتند از :

الف ـ تفسیر انتقادی ، خوش بینانه و پیشرو : گروههای چپ در قرن 19 بر مبنای ماتریالیسم تاریخی به تحلیل نهضتها و انقلابهای بزرگ سیاسی و اجتماعی پرداخته و آنها را ابزار حركت تكامل تاریخ به سوی یك جامعه آزاد دانستند .

ب ـ تفسیر محافظه كارانه و بدبینانه : برخی از اندیشمندان قرن 18 پس از انقلاب فرانسه با نگاه منفی به انقلاب ، آن را انفجـار وحشیانـه و غیر قابل كنترل توده ها دانسته و موجب ویرانی پنداشتند . این اندیشه ها در آراء و نظریات نیچه و گوستاولوبون در قرن 19 نمود بیشتری یافت .

ج ـ تفسیر اجتماعی و واقعی : واژه انقلاب بنابر این تفسیر در خود هیچ گونه بار مثبت یا منفی ندارد ، بلكه پدیده ای است كه موجب تغییرات ریشه ای و قهرآمیز در سازمان حكومت و جامعه میگردد .

د ـ تفسیر نوین : انقلاب همواره تناقض و تضادی را در خود دارد كه موجب انفجار ناخودآگاه جمعی ملتها شده و محتوایی جز شورش و طغیان در خود ندارد . 

شهید صدر انقلاب اسلامی را مشمول هیچ یك از این تفاسیر ندانسته و تحلیلی جامع برای آن ارایه میدهد . انقلاب در نظر وی از محتوایی ایدئولوژیك برخوردار بوده و حركتی جهت رهایی امت از وضع تباه و پریشان فعلی به سوی وضع مطلوب است كه خداوند بدان دعوت نموده است :« ای مؤمنان آیا شما را به تجارتی راهنمایی كنم كه از عذاب دردناك نجاتتان بخشد ؟ به خدا و رسولش ایمان آورده و با اموال و جانهایتان در راه خدا جهاد كنید .»

 از دیدگاه صدر ، انقلاب همواره مبتنی بر سه بخش وجودی انسان ، یعنی عقل و عاطفه عمل بوده و لذا از ویژگیهای ذیل برخوردار است : حركتی آگاهانه ، سرسختانه ، با هدف مقابله با وضع موجود و بدنبال دگرگونی عمیق و تحول بنیادین جهت ایجاد زندگی نوین ، بر مبنای مكتب و ایدئولوژی و همراه با كنار گذاشتن معیارها و اصول گذشته .

نكته 1 : بنابراین ، هر انقلاب بزرگی باید دارای چهار ركن ذیل باشد:

(1) مكتب و ایدئولوژی انسانی كه به خواسته های فطری ، پاسخ صحیح داده ومبتنی برعقل گرایی و دانش و بینش باشد

(2) امكانات و مقتضیات زمان

(3) اراده واختیار انسانها به گونه ای كه بتواند با انتخاب و تصمیم خود به حركت درآیند.

(4) جریان حركت و نیروی عظیم توده ها به سوی ایجاد و تغییر و تحول .

به طور كلی، تعریف صدر از انقلاب واقعی با تعاریف دیگر در دو بخش متفاوت است:

(1) انقلاب در نظر شهید صدر با درك عمیق از واقعیتهای موجود آغاز شده و با تشخیص دقیق آرمانها و اهداف به لزوم هماهنگی وضع موجود پی برده و بر مبنای آن تحقق می پذیرد .

(2) انقلاب اصیل باید بر مبنای اصول فكری و فلسفی مكتب توحید شكل گرفته و برمبنای ایمان به حاكمیت الهی ظهور كند . بنابراین انقلاب حقیقی هیچ گاه از وحی و نبوت و امتداد تاریخی آن در جامعه دور نمانده و ادیان الهی نیز همواره روح انقلابی خود را از دست نخواهند داد . نگرش مبنایی صدر به پدیده انقلاب بیانگر علت این واقعیت است كه بسیاری از انقلابها درطول تاریخ پس از مدتی از محتوای خود تهی گشته وبه وضع سابق باز میگردند ولذا نام انقلاب به معنای بازگشت آنها نهاده شده است . بنابراین ، هیچ یك از انقلابهای بزرگ جهان كه در مطالعات فیلسوفان انقلاب بسیار حایز اهمیت است ( انقلاب انگلستان، امریكا، فرانسه، روسیه و چین )

از دیدگاه صدر ، انقلابی حقیقی به شمار نمی روند ، بلكه این تنها انقلابهای مبتنی بر ادیان آسمانی است كه با ایجاد تغییرات ریشه ای درجامعه به تاسیس وضعیتی غیرارتجاعی و آرمانی می پردازند. این انقلابها گاه ارتباط خود را با مبنای دینی خود بریده یا كم رنگ نموده و در نتیجه ، از خاصیت ارتجاعی و محافظه كاری برخوردار میشوند . به امید آن انقلاب بزرگ جهانی كه تنها نهضت غیر ارتجاعی و غیرقابل برگشت در طول تاریخ است . 

2. دیدگاه اسلام در مورد اصلاح و انقلاب

اسلام هر دو نوع تغییر یعنی اصلاح طلبی و انقلاب را در جای خود تأیید می كند . در واقع ، محتوای انقلاب نیز از دیدگاه اسلامی نوعی اصلاح طلبی و محتوای اصلاح طلبی نیز نوعی انقلاب است . شهید صدر معتقد است كه هرگاه اسلام از پایگاه سیاسی و اجتماعی برخوردار بود : در این موارد باید برای رفع نواقص و اصلاح امور ، جریان رفورمیسم را بكار برد ولی اگر اسلام همانگونه كه پس از جنگ جهانی اول اتفاق افتاد ، پایگاه خود را از دست داده و به حاشیه اجتماع منتقل میشود ، در این صورت ، باید پیش از بیش از هر عمل دیگری به اندیشه بازگرداندن آن به صحنه بود ؛ لیكن در این موارد نیز انتخاب یكی از دو نوع تغییر به شكل و ساختار سیاسی جامعه بستگی دارد ؛ اگر مسلمانان در جامعه ای آزاد و دموكراتیك باشند ، بنای خشونت و عنف را بكار گرفته ، بلكه با مبارزات قانونی و در قالب احزاب اسلامی سعی كنند قدرت را بدست گرفته و آن را به اسلام بازگردانـند ، لیكن اگر نظام حاكم بر جامعه اسلامی ، مستبد و دیكتاتور باشد ، در این صورت ، چاره ای جز توسل به انقلاب جهت اصلاح امور نیست .

نكته 2‌: شهید صدر عوامل ظهور یك حركت اصلاحی واقعی یا انقلاب اصیل را به شرح ذیل بیان می‌كند‌:

(1) تكیه بر مكتب

(2) تحقق شرایط و مقتضیات مناسب

(3) آمادگی و آگاهی ملت

(4) رهبری خردمند و توانا

(5) اراده و حركت عمومی توده ها

(6) ابزار و امكانات مورد نیاز ، مانند تشكیل احزاب و  …

2-1‌) انقلاب مهدی‌(عج)

مهدویت مفهومی صرفأ دینی و غیبی نیست ؛ بلكه پدیده ای واقعی و اجتماعی است كه انسان در طول تاریـخ ، درمان دردهای مشقــت بار خود و پایان شیریــن حركت رنج آور خـود را در آن می دیده است . انسان امروز در اثر بلوغی كه یافته است به هر مذهب و آیین كه وابسته باشد باز در انتظار منجی عالم است و به امید ظهور او به حیات فردی و اجتماعی خود ادامه میدهد. جوامع بشری كه از درد تناقض و تضاد انسانی به خود می پیچند و انواع بحرانها و انحطاطهای فردی و اجتماعی را تجربه كرده و در باتلاق آنها فرو رفته اند ، آرام آرام چشم به سوی آسمان افكنده و به انتظار آن منجی بزرگ نشسته و به فكر زمینه سازی برای ظهور او افتاده اند . در واقع اعتقاد به ظهور منجی ریشه در اعماق وجود انسان داشته و در طول تاریخ بشر همواره از حضوری نسبتأ فعال برخوردار بوده است .

مظلومان وستم دیدگان تاریخ كه اكثریت انسانها را تشكیل میدهند آخرین مرهم دردهای خود را اندیشه به مصلح بزرگ قرار می داده اند . اساساً پدیده « مصلح و منجی » در همه انقلابهای سیاسی و اجتماعی بشر حضورداشته وهمواره انسانها آن را به درست یاخطا دروجود انسانی خاص می دیدند. دقیقأ به همین دلیل است كه تشیع در اثر تأكید فراوان بر«انتظار فرج» و«مهدویت» همواره از روح انقلاب برخوردار بوده و هیچگاه یاس و ناامیدی را به خود راه نداده است. چه بسا گروهها و مذاهبی كه بسیار پر طرفدارتر و نیرومند از تشیع بودند ولی در فراز و نشیب تاریخ محو شده و یاد و اثری از آنها برجای نمانده است ، ولی شیعیان در اثر حضور همیشگی مهدی در نهاد اجتماعی آنان روز به روز برقدرت ، امید ، حركت و اصلاح خود افزوده و آینده ای روشن را برای خود می دیده و می بینند.

مهدی باید فرزند پدر یا مادری خاص و دارای علائم و ویژگیهای منحصر به فرد باشد تا هرگاه مدعیان دروغین با انقلابهای سراب گونه خود به تزویر توده های مظلوم پرداختند ، انسان طالب حقیقت بتواند آنها را از دره نادره هستی تشخیص داده و فریب ایشان را نخورد . مهدی باید از عمری دراز برخوردار بوده و با جوامع و نسلهای مختلفی در طول تاریخ همراه باشد و از بالای قله انسانیت به تماشای فراز و نشیب تاریخ و حركت رو به تكامل بشر بنشیند تا آنكه سرانجام ، جامعه بزرگ انسانی با كوله باری از تجارب اجتماعی و تحت تدبیر سنتهای الهی ، خود فرمان لوكوموتیو تاریخ را به او سپرد و بهترین و بزرگترین مرحله خلاقیت الهی بر زمین را محقق سازد . مهدی باید امام معصوم باشد و تحت تربیت خاص الهی قرار گرفته و شخصیتش به بالاتریـــن حد كمال نائل آمده باشد ؛ زیرا آنكه می خواهد جامعه ای آرمانی بنا نهد خود نیز باید انسانی آرمانی باشد.مهدی باید منصب خلافت اجتماعی وسیاسی را بدون سرپرست در میان انسانها رها كند و منصب نظارت بر جامعه را نزد عالمان دین به ودیعت نهد تا از یك سو انسان با پشت سر گذاردن تجارب مختلف دریابد كه واقعاً ناتوان از اداره امور خود است و از سوی دیگر، استمرار حركت انبیاء حفظ شود.

مهدی هنگامی خواهد آمد كه آزمایش و امتحان انسان به سر آمده و در خلال آن به تكامل ربانی خود رسیده باشد و به عجز خود اعتراف و دست خود را به سوی آسمان دراز كند و تا به آنجا انتظار بكشد كه با آمدنش دیگر اورا همچون گذشتگانش تنها و بی مدد نگذارد . انسان باید با آنچنان بحرانی بزرگ در تمدن، فرهنگ ، سیاست ، اقتصاد و همه مظاهر انسانی مواجه شود كه به شعوری ویژه دست یافته وخود تحت رهبری مهدی (عج) توانایی اصلاح وتغییررا بدست آورد و این است سرانجام آن خلافتی كه خداوند درباره آن به فرشتگانش فرمود:  « من چیزی را می دانم  كه شما نمی دانید.»

مهدی (عج) با انقلاب جهانی خود ، اسلام را حاكمیت بخشیده و همه مظاهر ظلم وتبعیض را زدوده و بطلان را هرگونه فكر و اندیشه قومی و ناسیونالیستی را روشن خواهد ساخت. مهدی (عج) عدل و مساوات و برابری را در همه سطوح خود و در میان همه اقوام و ملل جهان برقرار ساخته و دولتی جهانی به پا خواهد داشت كه تا پایان جهان ماندگار خواهد بود . و این است تفسیر واقعی و صحیح نظریه فوكویاما راجع به «پایان تاریخ» و نظریه هانتینگتون راجع به حاكمیت جهانی یك تمدن بر اثر برخورد تمدنها.

نكته 3 : به طور كلی حكومت جهانی مهدی (عج) از چهار ویژگی برخوردار است:

(1)  نفوذ سیاسی بر سرتاسر جهان « در زبور پس از تورات نگاشتیم كه بندگان شایسته ام وارث حكومت بر زمین خواهند شد.»

(2)  « خداوند به مؤمنان نیكوكار وعده داده كه قطعاً آنان را حكمران  روی زمین خواهد كرد؛ همانگونه كه به پیشینیان آنان خلافت بر زمین را بخشید.»

(2) گسترش اعتقاد به اسلام در سراسر جهان وتطهیر زمین از مظاهر شرك و كفر و ظلال و نفاق

(3) گسترش عدالت و امنیت و رفاه

(4) انتشار علم و فرهنگ در میان همه انسانها

بدین ترتیب به نظر شهید صدر ، این انقلاب بزرگ مردمی ، حكومت مردم برمردم (دمكراسی واقعی) را درجنبه الهی آن به نحو جامع وكامل عینیت خواهد بخشید اما سرانجام این حكومت آرمانی پس از مهدی چگونه خواهد بود؟

مشهور میان شیعه این است كه امامان معصوم با رجعت خود یكی پس از دیگری حكومت خواهند كرد ؛ لیكن نظر برخی محققان به استناد برخی آیات و روایات آن است كه حكومت صالحان پس از مهدی (عج) بر اساس مكانیسم شورا وانتخابات بوده و دیگر عصر حاكمان منصوب به پایان رسیده و دیگر بشر با بلوغی كه یافته نیازمند تعیین امام از جانب خداوند نخواهد بود؛ بلكه خود همانگونه كه خداوند طالب است به حكومت و اداره امور خود خواهد پرداخت .

البته این دسته از محققان منكررجعت نیستند . لیكن آن را به معنای رجعت مهدی (عج) پس از دوران غیبت و زنده شدن برخی از صالحــان و طالحــان در عصر ایشان جهت شركت در آن انقلاب جهانی می دانند.         ادامه دارد...