دکتر علی بمان اقبالی زارچ
عرصه بین‌المللی، تحولات مهمی را در نیمه دوم قرن بیستم و 13 سال آغازین هزاره سوم تجربه کرده و همچنان با عوارض آن دست و پنجه نرم می‌نماید که برخی از تحولات، نقش راهبردی و اساسی داشته و تعدادی نیز در دایره‌ای محدود مانور داده‌اند. واقعیت این است که در کنار بحران دیرینه فلسطین که همچنان به عنوان زخمی دردناک بر پیکره ملت مظلوم فلسطین سنگینی می‌کند و پیروزی انقلاب اسلامی ایران، چهار تحول راهبردی در ربع قرن اخیر نقشی کلان بر تعریف و تنظیم روابط بین‌الملل و رقابت قدرت‌های بزرگ جهانی داشته است که به اختصار عبارتست از:
1ـ فروپاشی شوروی سابق و فرو ریختن دیرک خیمه‌های اردوگاه کمونیسم در شرق اروپا در سال 1989.
2ـ آتشفشان دوم امنیتی بود که بیشتر به 11 سپتامبر معروف است. در این تحول شعار اصلی حول محور امنیت و مبارزه با تروریسم و به تبع آن، محدودیت سیاسی و حقوق شهروندی بود.
3ـ آتشفشان سوم بیشتر ابعاد سیاسی و اقتصادی داشت که در بعد سیاسی تروریسم موجب تحولات و تغییرات بنیادین در کشورهای عربی و خاورمیانه با عنوان بیداری اسلامی و بهار عربی و سرنگونی دیکتاتوری‌های موروثی در تونس، مصر، لیبی و غیره شده و دامنه آن همچنان ادامه دارد. اما در بعد اقتصادی دامنه تحولات بیشتر برقاره سبز و تا حدودی آمریکا سایه انداخت که این تحولات نیز موجب تغییر دولت‌های زیادی در اروپا با روش‌های مسالمت‌آمیز و مبتنی بر معیارهای دمکراتیک گردید.
4ـ تحول مهم دیگری که در ابتدای هزاره سوم به چالشی جدی در عرصه بین‌المللی تبدیل شد، خواست و تلاش جمهوری اسلامی ایران برای بهره‌گیری از دانش فنی هسته‌ای در ابعاد صلح‌آمیز آن بود که پس از کشمکش زیاد به موضوع اصلی مذاکره 1+5 با ایران تبدیل شد و با روی کار آمدن دولت آقای روحانی، افق‌های جدید امیدوارکننده و مثبتی تحت عنوان تفاهمنامه ژنو، پدیدار شده است.
در هزاره سوم از سویی، جهان متأثر از تغییرات عمده در ساختار ژئوپلیتیک و پازل قدرت، شکل‌گیری و تقویت قدرت‌های منطقه‌ای بویژه «بریکس» و «گوام»، چرخش جهش اقتصادی به سمت آسیا و افزایش نقش منطقه اوراسیا در تبادلات بین‌المللی بویژه انتقال انرژی است و از طرف دیگر، بر اهمیت و تأثیرگذاری حوزه‌های فرهنگی، ارتباطات، امور اجتماعی و بویژه سازمان‌های مردم نهاد و نهادهای مدنی در روابط بین‌الدولی و ملت‌ها افزوده شده است؛ در عین حال که مقوله جنگ سرد با نمادهای جدید خود بویژه بین روسیه و قدرت‌های یورو آتلانتیک، تولد و رویشی سریع داشته و مهمتر اینکه منطقه خاورمیانه نیز بیش از هر زمان دیگر، تحت تأثیر جنبش‌های مردمی و دینی است.
در ورای همه این تحولات، مناطق گسترده‌ای از جهان در تمامی قاره‌ها بویژه آسیا و آفریقا، اسیر پدیده شوم و خطرناک تروریسم و گروه‌های افراطی و تکفیری می‌باشند که هر روزه بلای جان صدها انسان بی‌گناه می‌شود. همزمان در سال 2013، پدیده «اسنودن» نیز ابعاد پیچیده و خطرناکی از جنگ اطلاعاتی و جاسوسی‌های علنی و پنهان آمریکا از ملت‌ها، دولت‌ها و سران کشورهای مختلف را آشکار کرد و موجب تنش جدی حتی بین نزدیک‌ترین دوستان آمریکا، از جمله خانم مرکل، صدراعظم آلمان گردید.
در این پازل پیچیده، سیاست جمهوری اسلامی مبتنی بر سه اصل عزت، حکمت و مصلحت تحت هدایت مقام معظم رهبری و تغییر و تحول حاصله از اهداف اعلامی و اعمالی دولت تدبیر و امید با تکیه بر اعتدال و خردورزی برای حفظ و تأمین منافع ملی و امنیت شهروندان در شرایط بی‌ثباتی جهانی، موفقیت شایان ایران در عرصه سیاست خارجی را تداوم بخشیده است. اکنون با توجه به تصویر کلی تحولات بین‌المللی، سؤال اساسی حول محور تدوین و اجرایی کردن اولویت‌های سیاسی خارجی می‌چرخد. به راستی این اولویت‌ها چه محورهایی را دربر می‌گیرد؟
برای پاسخگویی به این سؤال ابتدا نگاهی کوتاه به اهم تحولات سال گذشته داشته و سپس به اولویت‌ها اشاره موجز خواهد شد. در ابتدای سال 1392 چند موضوع مهم در دستور کار مجامع بین‌المللی و دیپلماسی کشورهای بزرگ و تأثیرگذار جهان قرار داشت که شاه بیت آنها، تیتروار عبارت بودند از:
الف: بحران اقتصادی اروپا
ب: تحولات خاورمیانه بویژه سوریه
ج: مذاکرات 1+5 با ایران
د: پدیده «اسنودن» و جنگ سایبری
در آن زمان هم تحلیلگران، افکار عمومی جهان و بویژه متخصصین امر، با نگرانی تحولات را دنبال کرده و کمتر کسی نتایج حاصله‌ای که اکنون با آنها روبرو هستیم، خصوصاً موفقیت در مذاکرات 1+5 و فروپاشی هیمنه تحریم‌های ظالمانه غرب بر علیه جمهوری اسلامی ایران را پیش‌بینی می‌کرد. به‌طور کلی، عرصه بین‌المللی را در سال 92، می‌توان بسیار مثبت‌تر و موفق‌تر از خوش‌بینانه‌ترین پیش‌بینی‌ها ارزیابی کرد که در مجموع به موارد ذیل به صورت تقسیم‌بندی قاره‌ای اشاره می‌شود:
الف: قاره آمریکا:
1ـ تداوم تلاش‌های باراک اوباما برای حل و فصل بحران‌ها و چالش‌های مهم بین‌المللی بدون بکارگیری قوه قهریه و به نتیجه رسیدن برنامه اقتصادی او، حداقل در جلوگیری از وخامت بیشتر اوضاع و حرکت رو به جلو اقتصاد آمریکا، بازگشت رونق نسبی به فضای کسب و کار در این کشور، رویکرد دولتمردان آمریکایی به سمت منطق و واقع‌‌گرایی در سیاست خارجی بویژه در رابطه با سوریه و برنامه هسته‌ای صلح‌آمیز جمهوری اسلامی ایران و افشاگری‌های اسنودن، در رأس هرم تحولات مهم آمریکا در سال 92 قرار داشت.
2ـ در آمریکای جنوبی نیز در کنار آماده شدن برزیل برای جام جهانی 2014، پیروزی طرفداران هوگو چاوز در انتخابات ریاست جمهوری ونزوئلا و ناآرامی‌های اخیر در این کشور، در صدر رویدادها قرار دارند.
ب: قاره اروپا:
اتحادیه با داشتن 7 درصد جمعیت جهان، 20 درصد تجارت جهانی را همراه با مازاد تراز تجاری 512 میلیارد یورویی (50 درصد رشد در این بخش نسبت به 2010) در 2012 در اختیار داشته و اهداف 2020 خود را تداوم رشد پایدار، سالم بودن فراگیر اقتصاد، کاهش جدی ناهنجاری‌های 28 کشور عضو در مهاجرت، موادمخدر، جنایات سازمان یافته، تروریسم، نژادپرستی افراطی و پوپولیسم، مبارزه با فقر و کاهش مصرف انرژی اعلام کرده است.
اروپا چند تحول مهم و تعیین‌کننده را تجربه کرد که شاید مهمترین آنها انتخاب مرکل به عنوان صدر اعظم آلمان برای سومین‌بار، کاهش نرخ تورم و رسیدن تورم به هفت دهم درصد سال 2009، بحران قبرس، مخالفت پارلمان انگلیس با مشارکت این کشور در حمله آمریکا به سوریه، خروج اتحادیه از بحران اقتصادی، پیشگیری از شروع بحران شدید اقتصادی در انگلیس، الحاق کرواسی به اتحادیه و انجام مذاکرات مستقیم سیاسی و امنیتی بین صربستان و کوزوو با وساطت مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا بوده باشند و البته اتحادیه یک برگ بازنده هم در نبردی استراتژیک با روسیه در موضوع اوکراین داشت. به عقیده دیوید کامرون، نخست‌وزیر انگلیس، اتحادیه در سه حوزه بحران یورو، رقابت و مشروعیت دمکراتیک با موانع جدی روبروست و اگر برای این مشکلات، راه حل معقول و مناسبی پیدا نکند، انگلیس باید از اتحادیه خارج شود.
به طور کلی سیاست‌های اقتصادی منطقه یورو در دو گروه تقسیم‌بندی می‌شود:
1 ـ تلاش انفرادی دول عضو که به مالیات‌ها، قوانین کار و کاهش کسری بودجه و هزینه‌ها مربوط می‌شود.
2 ـ تلاش‌های فرا ملی ساختار و موسسات مرکزی اتحادیه، با هدف اصلی تدوین قوانین متناسب و احیای اعتماد از دست رفته به‌ویژه در میان صاحبان سرمایه.
مرکل در اوایل سال 2013 در مصاحبه با «وال استریت ژورنال» گفته بود «هم اتحادیه و هم آلمان در شرایط سختی هستند و اگر همه اعضا بر تلاش‌های خود بیافزایند و برخی دول، کم‌کاری‌ها را جبران کنند، بر مشکلات فائق می‌آییم و من اطمینان می‌دهم که مثل همیشه، کشور ما تسلیم مشکلات نخواهد شد».
با این همه، «باروسو» رئیس کمیسیون اروپا بارها در بروکسل اعلام داشته است که سیاست‌های ریاضتی آلمان، باید منطبق با ظرفیت و تحمل مردم کشورهای بحران‌زده حوزه یورو و از حمایت کامل سیاسی و اجتماعی برخوردار باشد.
آقای «رمپوی» رئیس شورای اروپا نسبت به حرکت آتی اتحادیه اروپا خو‌ش‌بین بود و گفت: «اتحادیه بدون شک گام‌های مثبت و صحیحی در مقابله با بحران و تقویت نهادهای اروپایی در سال 2013 برداشت، گرچه هنوز با همت و آرزوهای اروپایی فاصله داریم و همانطور که در آخرین اجلاس اقتصادی «داووس» بر آن صحه گذاشته شد، نجات یورو و جلوگیری از خروج یونان و قبرس در سال 2013، برای اتحادیه شبیه معجزه بود»
تحولات مهم اروپایی
1 ـ‌پیروزی مجدد خانم مرکل در انتخابات و اکتساب مجدد صدراعظمی آلمان،
2 ـ نا آرامی‌های اجتماعی، اقتصادی و سیاسی در کشورهای اردوگاه کمونیسم سابق به‌ویژه اوکراین و بوسنی
3 ـ موفقیت اتحادیه در جلوگیری از فروپاشی پول واحد، عدم اشاعه بحران اقتصادی به مثلث قدرت اقتصادی قاره سبز یعنی انگلیس، آلمان و فرانسه و مدیریت بحران اقتصادی به‌ویژه در یونان و قبرس.
4 ـ به نتیجه رسیدن تلاش‌های اتحادیه اروپا در برگزاری مذاکرات مستقیم بین صربها و دولتمردان کوزوو و انعقاد اولین توافقنامه برای حل و فصل اختلافات طرفین و سه رقمی شدن کشورهایی که استقلال کوزوو را به رسمیت شناخته‌اند.
5 ـ استقرار موشک‌های «اسکندر» روسیه در مناطق مرزی
دولت و ارتش روسیه در اواخر سال 2013، استقرار 10 فروند موشک تاکتیکی «اسکندر» را در «کالینینگراد» در مجاورت مرزهای لهستان اعلام و اجرایی نمود. این برنامه بخشی از پروژه مقابله با سامانه‌های ضد موشکی آمریکا در مرکز و جنوب اروپا می‌باشد. روس‌ها معتقدند با ذوب شدن یخ‌های پرونده هسته‌ای ایران، دیگر ضرورتی برای استقرار سامانه ضد موشکی وجود ندارد.
6 ـ سقوط و ظهور چندین دولت در کشورهای اروپایی به تبعه بحران اقتصادی و پررنگ‌تر شدن نقش تکنوکرات‌ها در قوه مجریه دول اروپایی.
7 ـ پایان خوش 22 سال انتظار کرواسی: عضویت کرواسی در اتحادیه اروپا در توفان فراگیر مشکلات عدیده اقتصادی و اجتماعی کشورهای عضو، از طرفی، حرکتی رو به جلو محسوب می‌شود که همچنان بارقه امید را در 10 کشور نامزد منتظر عضویت در اتحادیه زنده نگاه می‌دارد و از طرف دیگر، به مفهوم حل و فصل انبوه مشکلات، به‌ویژه تناقضات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی کشورهای عضو اتحادیه به‌ویژه یونان، پرتغال، ایتالیا، اسپانیا، قبرس، بلغارستان، رومانی و حتی فرانسه نخواهد بود.
8 ـ تلاش اتحادیه اروپا برای جبران کاستی‌ها در روابط با جمهوری اسلامی ایران (استقبال از نتیجه انتخابات ریاست جمهوری، رأی تمام عیار و بی‌سابقه به قطعنامه پیشنهادی دکتر روحانی در مبارزه با خشونت و رویکرد غیر خصمانه در قالب مذاکرات 1+5)
در مجموع، رهبران اتحادیه اروپا و کشورهای مهم آن، تلاش دارند تا تفکر ناامیدی و یاس را از اتباع اروپا دور نموده و جریانی مثبت سازنده و فعال را در اتحادیه ترویج نمایند؛ چرا‌که اوضاع کنونی، نتیجه رشد سرعت ارتباط پیچیدگی‌های تحولات جهانی، ملی و فردی است که تأثیر آن در ناهماهنگی در مصرف، تولید بحران‌های اجتماعی، محرومیت، حاشیه نشینی، عدم برابری در دسترسی به منابع، یا عدم تعادل بین اقتصاد و اکولوژی مشهود و ملموس است.
ج: آسیا
در مجموع، قاره آسیا در سال‌های اخیر به کانون توجهات قدرت‌های جهانی و مرکز رشد اقتصادی تبدیل شده است و اهم رویدادهای این قاره در سال 92 عبارت بودند از:
1ـ پیروزی دکتر روحانی در انتخابات ریاست جمهوری اسلامی ایران و انعقاد توافقنامه ژنو در برنامه صلح‌آمیز هسته‌ای کشورمان.
2 ـ موفقیت دولت و ارتش سوریه در مواجهه با تروریست‌های تکفیری و معارضین و حمایت تمام‌قد روسیه و ایران از این کشور.
3 ـ بروز نا آرامیها، افشای فساد اقتصادی در ساختارهای مختلف دولت اردوغان و تجدید نظر نسبی در سیاست خارجی ترکیه.
4 ـ گسترش اقدامات تروریستی در عراق و منطقه شامات و تشکیل به‌اصطلاح دولت داعش در این منطقه با برجسته شدن نقش نیروهای تکفیری با حمایت قدرت‌های خارجی.
5 ـ انجام فرایند مسالمت‌آمیز انتقال قدرت در قطر و تداوم مبارزات آزادیخواهانه ملت مظلوم بحرین و برخورد دوگانه غرب با جنبش مردمی این کشور.
6 ـ تن‌ندادن رئیس جمهور افغانستان به امضای معاهده راهبردی تحمیلی با آمریکا
7 ـ تقویت نقش پاکستان در اجرای سیاست‌های قدرت‌های فرا منطقه‌ای و استفاده ابزاری عربستان از گروه‌های افراطی در اجرای نقشه‌های خود.
د: قاره آفریقا:
این قاره همچون سال‌های قبل کانون ناامنی و درگیری‌های قومی و نژادی بود و همزمان توجه قدرت‌های نوظهور اقتصادی از جمله چین، به فعالیت اقتصادی در این قاره تمرکز بیشتری یافت. اهم تحولات قاره سیاه در این سال عبارتند از:
1 ـ مرگ نماد مبارزه با نژادپرستی، آقای نلسون ماندلا.
2 ـ لشکرکشی فرانسه به مالی و آفریقای‌مرکزی و قتل و عام مسلمانان مظلوم این کشور توسط افراطیون.
3ـ ادامه خشونت‌ها در بسیاری از کشورهای قاره سیاه بویژه سودان و سودان‌جنوبی.
4 ـ برکناری رئیس جمهوری منتخب مردم مصر توسط نظامیان و زمینه‌سازی برای بازگشت طرفداران ارتش و نیروهای ملی‌گرا به قدرت در این کشور.
ضرورت‌ها و اولویت‌ها
با عنایت به برشماری اهم تحولات جهانی در سال 92، روند پیشرفت تحولات در عرصه بین‌المللی، تلاش‌های صورت پذیرفته از سوی دستگاه دیپلماسی کشورمان با مهارت‌های خاص دکتر ظریف، اهتمام جدی رئیس جمهوری اسلامی ایران به تقویت و گسترش روابط دوستانه با تمامی کشورها بویژه همسایگان، می‌توان به موارد ذیل عنوان اولویت‌های برتر اشاره نمود:
الف: ضرورت تداوم خردورزی با عنایت به سه مولفه حکمت، عزت و مصلحت در سیاست خارجی.
ب: توجه بیشتر به دیپلماسی عمومی و بهبود جایگاه ایران در افکار عمومی جهانی.
ج: تمرکز بر دیپلماسی اقتصادی در حوزه‌های صادرات خدمات فنی و مهندسی و محصولات غیرنفتی و ارتقاء سهم کشورمان در صادرات جهانی با هدف رسیدن به 1 درصد از کل صادرات و نهایتا واردات دانش فنی مورد نیاز صنایع برای کمک به اجرایی شدن مقوله اقتصاد مقاومتی که از سوی مقام معظم رهبری، اهداف و رئوس آن اعلام و مورد تأکید مجدد نیز قرار گرفته است.
د: احیای اصولی احترام به حقوق ایرانیان خارج از کشور و تلاش برای جذب حداقل 1 درصد از سرمایه 1000 میلیارد دلاری آنان در سال آینده.
ه: نگاه اولویتی به توریسم در تمامی زمینه بویژه کویرنوردی، درمانی و جهانگردی حرفه‌ای.
و: توجه به ظرافت‌های شکلی و محتوایی در تعاملات دیپلماتیک با عنایت به مولفه‌های ارزشی انقلاب‌اسلامی و ویژگی‌های ملی، عرفی و سنن مردم کشورمان.
ز: احیا و بهبود جایگاه ایران اسلامی در افکار عمومی جهانی با بهره‌گیری از مفاخر و میراث فرهنگی، ادبی و هنری کشورمان.
ح: استفاده بهینه از ظرفیت علمی، بویژه نانو تکنولوژی در روابط کشورهای مختلف.
ط: ایجاد فصلی جدید در حوزه سایبری و استفاده از «آی.تی.سی» در تمامی ابعاد در سیاست خارجی با عنایت به حاکمیت عصر ارتباطات و تئوری دهکده جهانی.
ی: گشایش فصلی جدید در استفاده از مجامع بین‌المللی در پیشبرد اهداف سیاست خارجی(دی ـ 8، غیرمتعهدها، اکو و سازمان ملل‌متحد).
ک: توجه به اصل «به کاردان سپردن کار» در انتخاب متولیان عرصه سیاست خارجی در کشورهای مختلف.