* در منطقه با پديده يي به نام داعش روبه رو هستيم كه ضمن اشتراك هايي كه با بسياري از جريان هاي تروريستي مشابه دارد يك ويژگي منحصر به فردتر مبني بر برخورداري از حمايت هاي دولتي براي كشورهاي منطقه يي و فرامنطقه يي را هم در خود جا داده است. در شرايطي كه داعش در ابتدا به عنوان ابزاري براي تحقق اهداف برخي بازيگران دولتي منطقه يي شكل گرفت، عدم دخالت ايران در مهار نسبي اين جريان تروريستي در عراق تا چه اندازه مي توانست اين گروه را به تهديدي براي امنيت ملي ما تبديل كند؟
** گروه هايي مانند داعش در مكاني رشد و گسترش پيدا مي كنند كه دولت قدرتمندي وجود نداشته باشد. داعش در منطقه بين سوريه و عراق وقتي شكل گرفت كه نظام دولت در سوريه به دليل تحولات بهار عربي ضعيف شد و اين گروه در يك فضاي بي نظمي فرصت لازم را پيدا كرد و سرزميني را به دست آورد و يك دولت خود ساخته را اعلام كرد. خلاايدئولوژيكي ناشي از سرخوردگي هاي تحولات بهار عربي و اينكه به سرانجام خوبي نرسيدند هم فرصت لازم به داعش براي به كارگرفتن و جذب نيروهاي افراطي سرگردان در منطقه و جهان را به سمت سوريه فراهم كرد.
در مرحله بعدي در عراق هم ما شاهد كشوري بوديم كه با پروسه سخت دولت سازي و انتقال سياسي پس از حمله امريكا دست و پنجه نرم مي كرد. در شرايطي كه دولت مركزي در عراق هم به دليل رقابت هاي درون كشوري گروه هاي سياسي تضعيف شده بود داعش فرصت حضور يافت. بر همين اساس من داعش را تهديدي براي امنيت ملي جمهوري اسلامي ايران نمي دانم چرا كه كشور ما به طور تاريخي و سنتي سابقه برخورداري از يك دولت قوي را دارد كه به پشتيباني انسجام ملي به گروه هايي مانند داعش چه از منظر ايدئولوژيك و چه از لحاظ ظرفيت برقراري نظم سياسي و قدرت مركزي اساسا فضاي لازم را براي بيان خود نمي دهد.
البته درست است كه بعضي از نيروهاي خارجي از جريان افراطي داعش به دليل تامين منافع ژئوپولتيك خود در شرايط انتقال سياسي منطقه حمايت كردند اما نبايد حمايت نيروهاي محلي از اين گروه را هم دست كم گرفت و مساله اينجاست كه داعش براي تداوم حضور در يك كشور به استخدام نيروهاي محلي هم نيازمند است. چنين استخدام نيرويي اساسا در ايران به دلايلي كه الان گفتم عملي نيست.
مشروعيت چنين تفكري در فضاي سياسي ايران هيچ وقت پذيرفته نمي شود. پس اگر مبناي تحليل را بر پايه قوي يا ضعيف بودن يك دولت در منطقه قرار دهيم به اعتقاد من داعش تهديدي جدي براي امنيت داخلي ايران نيست. دولت در ايران براي سركوب اين نيرو هيچ ترديدي به خود راه نمي دهد و در صورت نياز با ساير كشورها هم براي مهار و پيشگيري از تهديدات اين گروه ها همكاري مي كند.
ايران حتي در صورت احساس نياز از همكاري هاي فرامنطقه يي هم براي پايان دادن به اين بحران ابايي ندارد. البته در پرونده داعش در عراق بحث هايي مبني بر همكاري ايران و امريكا وجود داشت اما به نظر من درجه تهديد داعش براي امنيت ملي ايران به اندازه يي نبود كه ايران دردسرها و هزينه هاي جانبي همكاري با امريكا براي مهار اين تهديد را به جان بخرد. به نظرم ايران در ماجراي حضور داعش در عراق براين باور است كه به تنهايي مي تواند از پس اين ماجرا برآيد و اينكه در چنين شرايطي چرا به بازيگر خارجي مشروعيت حضور در منطقه را بدهد. مي دانيم كه اساس سياست خارجي ايران كمرنگ كردن نقش بازيگر خارجي در مسائل منطقه يي است.
بنابراين داعش خود به صورت يك جريان مستقل و افراطي تهديدي جدي براي امنيت ملي ايران نيست مگر آنكه بعضي از بازيگران منطقه با اهداف ژئوپولتيك خاصي سعي كنند با فراهم كردن يل هاي اتصال مالي و لجستيك اين گروه تروريستي را همچنان سرپا نگاه دارند. در واقع تهديد داعش در ايجاد بي نظمي سياسي- امنيتي در محيط امنيتي دولت هاي دوست ايران در منطقه و بهره برداري بازيگران رقيب از آن است.
* آيا با وجود اختلاف نظرهايي كه مثلاميان ايران با تركيه يا عربستان بر سر نگاه به داعش در سوريه و عراق وجود دارد، اين تهديد مشترك مي تواند به همگرايي هاي منطقه يي منتهي شود يا خير؟
** تحقق اين امر كار سخت و پيچيده يي است اما غيرممكن نيست. هركدام از اين كشورها نسبت به تعريف از منافع و امنيت دولت خود برداشت متفاوت و مستقلي دارند. به عنوان نمونه، رويكرد تركيه به داعش را در نظر بگيريد. داعش براي تركيه بيشتر يك تهديد از زاويه مسائل كردي است و همان گونه كه در مسائل كوباني هم ديديم كه ائتلافي به وجود آمد اما تركيه به دليل اهداف خاصي كه در مساله كوباني و كردها داشت سياست مستقل خود را در پيش گرفت كه مواضع ايران و عربستان در اين مساله نزديك نبود. البته بحث داعش به نوعي به سياست حزب حاكم تركيه هم ربط دارد.
بسياري اعتقاد دارند كه حزب عدالت و توسعه يك سياست خارجي ايدئولوژيك را دنبال مي كند و تلاش دارد از برخي نيروها به شكل ابزاري براي رسيدن به اهداف خود منطقه يي خود استفاده كند. در مورد عربستان، بعضي ها معتقدند كه عربستان به نوعي در شكل گيري داعش نقش داشته و حداقل اينكه در ابتدا با آن همصدا شده چون ابزار خوبي مي توانست براي ايجاد دردسر براي ايران باشد. براي همين داعش انكار نمي كند يك نيروي ضدايراني و ضد شيعي است. يعني به گونه يي خواستار ايجاد شكاف هاي قومي و مذهبي است.
اما به تدريج مي بينيم كه عربستان هم خواهان حفظ چارچوب هاي سياسي يا همان نظام دولت در كشورهاي همسايه خود است. شايد در كوتاه مدت حمايت از جريان هاي اينچنيني در چارچوب منافع عربستان باشد اما در بلندمدت چنين مساله يي خود به يك تهديد براي پايه هاي دولت و نهادهاي سياسي مربوط به آن مي شود. اما جمهوري اسلامي ايران مساله داعش را در يك قالب بزرگ تر تهديد ژئوپولتيك و مهار تهديد خارجي در خاورميانه مي بيند. بر همين مبنا مساله داعش در عراق و سوريه را به نوعي متصل به يكديگر مي داند و خواهان مبارزه همزمان با آن است. پس سه كشور تركيه، عربستان و ايران برداشت هاي متفاوتي از تهديد داعش از زاويه امنيت دولت خود دارند. اما خبر خوب اين است كه هر سه آنها همزمان روي برخي مفاهيم و اصول با هم اشتراك نظر دارند.
مثلااصل حفظ تماميت ارضي كشورها و اينكه دولت عراق نبايد دچار فروپاشي شود يا اينكه تروريسم و افراط گرايي امر مذمومي است و در نظام بين المللي مردود شمرده شده و بايد با آن مبارزه كرد. يا اينكه همه دولت ها در منطقه بايد از يك جنگ ديگر پرهيز كنند چون جنگ و بي ثباتي در درجه اول به تضعيف نهادها و ساختارهاي دولتي در اين كشورها منجر مي شود. مي دانيم كه ضد دولت ملي، ضد مرزهاي سياسي، ضد قواعد و نورم هاي بين المللي و غيره است.
بنابراين با وجود اينكه اين كشورها از منظر امنيت دولت يا حكومت با هم اختلاف نظر دارند اما زمينه هايي وجود دارند كه مي توانند آنها را به هم نزديك كند. البته يك ديپلماسي قوي و تا حدودي هم از خودگذشتگي براي نزديك كردن ديدگاه ها از سوي هر سه اين كشورها لازم است. من فكر مي كنم كه اين همكاري بين دولت هاي منطقه يي اجتناب ناپذير است هرچند پيچيدگي هاي خاص خود را دارد. بهترين سياست در حال حاضر عدم دخالت نظامي و مستقيم كشورهاست چون بر پيچيدگي موضوع مي افزايد. توجه كنيم كه گروهي مانند داعش نمي تواند به راحتي از مرزها گذشته و به يك منطقه بسته سرزميني ميان سوريه و عراق برسد. حتما بايد از مرزهاي تحت كنترل سياسي تركيه و عربستان هم عبور كند.
پس اگر همكاري نباشد اين جريان مي تواند ادامه يابد. يكي از اين پيچيدگي هاي همكاري هاي منطقه يي براي مقابله با داعش اين است كه مساله عراق و داعش با مساله بحران سوريه و داعش از نگاه بازيگران منطقه يي با هم متفاوت است. به عنوان نمونه جمهوري اسلامي ايران با نگاهي بدبينانه اين دو موضوع را به هم مرتبط مي داند و نگران از اينكه ائتلاف به اصطلاح بين المللي ضد داعش كه عربستان هم در آن حضور دارد و سياست رسمي آن سرنگوني حكومت اسد در سوريه است به تضعيف حكومت در سوريه يا حتي تضعيف حكومت دوست در عراق منتهي شود.
تركيه هم به گونه ديگري به اين مساله نگاه كرده و معادله هاي داعش در عراق و سوريه را از هم تفكيك مي كند چون خواهان سرنگوني حكومت سوريه است. پس مي بينيم كه منافع اين دو كشور با منافع ايران همخواني ندارد. پيچيدگي مساله اينجاست كه مسائل خاورميانه به شكل يك پارچه هستند و يك قسمت بر قسمت ديگر تاثيرگذاشته و دولت ها را مجبور مي كند كه سياست هاي خود را مستقل از يكديگر تعريف كنند.
اما به اعتقاد من در نهايت بايد همكاري هاي منطقه يي براي حفظ جايگاه دولت و جايگاه نهادهاي سياسي در منطقه تقويت شود و اين خود نياز به تقويت ديپلماسي و ابتكارهاي منطقه يي دارد. به نظرم معادله ديپلماسي از شكل سنتي حاكم بايد خارج شود، يعني به جاي اينكه بازيگران خارجي عمدتا غربي ابتكار عمل را داشته باشند و از نقش بازيگران منطقه به صورت حاشيه يي و با منت تمام استفاده كنند، مثل همين ائتلاف بين المللي جديد عليه داعش، لازم است ديپلماسي با محوريت ابتكار بازيگران منطقه يي باشد و از حمايت جامعه بين المللي هم استفاده شود. به نظرم همان گونه كه تجربه هاي ديگر نشان داده با معادله فعلي بحراني حل نمي شود.
* چه آينده يي براي داعش متصور هستيد؟ آيا داعش مانند القاعده مي تواند چندين دهه قدرت هاي منطقه يي و فرامنطقه يي را گرفتار خود كند يا با همان سرعتي كه شكل گرفته از بين خواهد رفت؟
** ماهيت داعش با القاعده متفاوت است. القاعده تجربه ها و تاريخ بيشتري دارد. به نظرم مهم ترين تفاوت اين است كه القاعده يك هدف بين المللي و ضد غربي را دنبال مي كند كه به آن مشروعيت خودخوانده يي داده است. نيروهاي القاعده محلي تر و از منطقه هستند. اين مساله انگيزه ايدئولوژيك آنها در مبارزه با غرب را كه از نگاه القاعده به دخالت آشكار در سرزمين هاي اسلامي مي پردازد قوي تر مي كند. در مقابل نيروهاي داعش اهداف محدودتر منطقه يي دارند. آنها از تمام نقاط جهان و عمدتا از اروپا هستند.
اين نشان مي دهد كه انگيزه آنها به سرعت مي تواند عوض شود. يعني با همان سرعت ورود به اين حلقه مي توانند از آن خارج شده و به كشورهاي خود بازگردند. اكنون ترس عمده كشورهاي اروپايي همين است. در خبرها هم مي شنويم كه خيلي از اين نيروها از عملكرد خود پشيمان مي شوند. بنابراين در مقام مقايسه القاعده پيچيده تر عمل مي كند، اهداف گسترده تري دارد و سازمان يافته تر است. اما داعش در منطقه كوچك تري با اهداف خاص تري عمل مي كند. نيروهاي تركيبي داعش اهداف آرماني خاصي ندارند كه انگيزه اصلي آن جنگيدن تا انتها باشد. البته تصور آينده داعش آسان نيست چرا كه اصولاپيش بيني مسائل خاورميانه كار چندان ساده يي نيست. آن طور كه از علائم پيداست اين گروه ضعيف تر و ضعيف تر خواهد شد و نمي توان آينده طولاني براي اين گروه متصور بود.
* يارگيري هاي سياسي در منطقه خاورميانه همواره رنگ و بويي از ايدئولوژي را هم داشته است. به عنوان مثال يكي از اصلي ترين اختلاف هاي ميان ايران و عربستان بحث حمايت يك طرف از جريان هاي شيعه در منطقه و تلاش ديگري براي تضعيف شيعيان در كشورهاي مختلف است. تا چه اندازه مي توان از ايدئولوژي با توجه به بحران هاي متفاوت در منطقه عبور كرد؟
** به نظرم بايد بين استفاده از ابزار ايدئولوژي و مرزهاي مسووليت هاي تاريخي دولت ها در حفظ منافع كشورها نوعي ارتباط قايل شويم. يعني اگر بازيگري از ابزار ايدئولوژي خود استفاده مي كند اين الزاما به معناي منفي نيست. نكته اين است كه در منطقه ما نگاه هاي ايدئولوژيك به مسووليت هاي تاريخي دولت ها در حفظ منافع و امنيت ملي كشور متصل است و اين به تاريخ رقابت و نفوذ و نقش بازيگران بازمي گردد. به ايدئولوژي هم در اين ميان به عنوان يك ابزار قدرت ملي براي افزايش نقش كشورها نگريسته مي شود.
به عنوان نمونه در رابطه ميان ايران و عربستان، برخي اين گونه تحليل مي كنند كه تهران با حمايت از جريان هاي شيعه در عراق از ابزار ايدئولوژي استفاده مي كند. ضمن اينكه اين مساله خود يك ابزار مهم قدرت سياسي ايران است اما سياست ايران در عراق بيشتر بر مبناي خواسته ها و امنيت ملي ايران صورت مي گيرد. مثلاحفظ تماميت ارضي عراق براي ايران بي اندازه از منظر امنيت ملي مهم است. پس اينكه ايدئولوژي چه نقشي در اين مسووليت تاريخي دولت در ايران ايفا مي كند خود مهم است. در خصوص عربستان سعودي هم وضعيت بر همين منوال است و ممكن است رياض از وهابيسم و سلفي گري به عنوان يك ابزار استفاده كند اما در نهايت ايدئولوژي از لحاظ كاربرد سياست خارجي عربستان به نظر من شكل منفعت گرا و تامين منافع ژئوپولتيك يا امنيت ملي اين كشور را به خود خواهد گرفت.
در مثال داعش در بالابحث كرديم كه يكي از اهداف شايد مهار نقش منطقه يي ايران بود. ما بايد مرزهاي بين تصوير سازي از ايدئولوژي و مسووليت هاي تاريخي دولت ها در حفظ امنيت ملي و منافع خود يا حتي منافع و امنيت ملي حكومت ها را شناسايي كنيم تا به تحليل درستي برسيم كه آيا رقابت ايران و عربستان صرفا ايدئولوژيك است يا ريشه هاي ژئوپولتيك هم دارد. به هر حال ايدئولوژي در چارچوب منافع ملي و در فضايي كه بتواند به ارتقاي امنيت ملي يك كشور كمك كند مفيد است يعني ايدئولوژي زماني كه جنبه سياسي پيدا مي كند به منبع تضاد تبديل خواهد شد.
در رابطه ايران و عربستان متاسفانه مساله ايدئولوژي بيشتر به عنوان يك ابزار البته بيشتر از سوي عربستان در قالب شيعه- سني مطرح شده و همين مساله پيچيدگي هاي خاصي را براي مديريت بحران هاي منطقه يي ايجاد كرده است. سعودي ها با طرح اين مساله مي توانند ايران را در وضعيت ضعيف تري در منطقه قرار دهند چرا كه فعاليت هاي خود را اينگونه توجيه مي كند كه ايران در حال تلاش براي افزايش نقش نفوذ خود در عراق و به طوركلي در كشورهاي عربي است و ما هم تلاش مي كنيم مقابل ايران بايستيم.
* امروز يكي از اصلي ترين هدف هاي مدنظر امريكا و برخي كشورهاي منطقه يي در مخالفت با ايران، از ميان بردن محور مقاومت است. محوري كه دو دهه پيش با مختصات سياسي آن زمان تعريف صحيحي از آن ارايه شد اما با با توجه به تحولات اخير در منطقه نظير بهار عربي و شكاف هاي به وجود آمده در جهان اسلام، فكر نمي كنيد كه سياست خارجي ايران به بازتعريف اين محور به گونه يي كه منجر به اتحاد بيشتر در جهان اسلام شود، نياز دارد؟
** به نظرم تحولات اخير در منطقه نشان داد كه تا چه حد انديشه تقويت جهان اسلام با مرزهاي تامين منافع كشورها و مسووليت تاريخي دولت ها ارتباط دارد. جمهوري اسلامي ايران فقط يك طرف اين بازي است. اين مساله به نقش بازيگران ديگر منطقه و حتي بازيگران خارجي هم ارتباط دارد. يك مثال بزنم. در تفكر ليبراليستي غرب حركت به سمت دولت حداقلي يعني كم كردن نقش دولت در مسائل اجتماعي يك اصل است. اما غرب در روند تاريخي منطقه نشان داد كه بيشتر روي نخبگان سياسي و دوستان خود در حكومت ها سرمايه گذاري مي كند و كار زيادي به حوزه هاي اجتماعي و رفرم جوامع سياسي ندارد. اين خود زمينه يك شكاف سياسي است.
ايجاد دولت هاي جديد در ابتداي اين قرن خود ريشه شكاف و شكل گيري افراط گرايي است. در ابتدا بحث كرديم. اما به نظرم روند كلي سياست خارجي ايران در منطقه شامات، لبنان، فلسطين و سوريه يك روند رو به عملگرايي و واقع گرايي بوده است. اين روند چند سالي است كه شروع شده و عمده دليل آن هم به خاطر جبر تاريخي، سياسي و ايدئولوژيك حضور ايران در درون منطقه است. يك تئوري مهم روابط بين الملل به نام «سيكل قدرت» مي گويد زماني كه توانايي هاي سياسي-اقتصادي و فرهنگي يك كشور افزايش پيدا مي كند به همان ميزان به دنبال افزايش نقش در محيط داراي امتياز استراتژيك خود خواهد بود. كشور ما هم از اين قاعده مستثنا نيست. همان گونه كه تركيه هم نيست. عربستان هم نيست.
اصلامنبع رقابت بين اينها چه سازنده چه غيرسازنده تا حدود زيادي همين مساله است. بر اين مبنا، ايران در قبال تحولات بهار عربي واقع بينانه تر از بقيه بازيگران عمل كرد و خود را با روند بحران تطبيق بهتري داد. سياست عربستان فراز و نشيب هاي زيادي داشته است. تركيه كاملاسياست خارجي به هم ريخته يي را تجربه مي كند و متهم به رفتار ايدئولوژيك از بسياري از گروه هاي سياسي داخلي خود است. اين سياست چالش هاي اقتصادي و امنيتي زيادي براي كشور تركيه به همراه داشته است. ايران سعي كرده تا بين روابط سنتي خود با گروه هاي سياسي در محور مقاومت و دولت هاي جديد بر آمده از تحولات عربي نوعي تعادل ايجاد كند. مرز سياست خارجي ايران هم مهار تهديد خارجي بوده و از اين لحاظ به نظرم نسبت به سايرين نگاه واقع بينانه تري داشته است.
متوجه باشيم كه پيش بيني اين وقايع و نتايج آن كار ساده يي نبود و مي توانستيم مانند تركيه باشيم كه ضررهاي اقتصادي و سياسي بسياري را متحمل شد. پيچيدگي هاي مسائل حضور ايران در درون منطقه به مسائل تاريخي و رقابت ساير كشوها هم برمي گردد. يعني اين گونه هم نيست كه هر بازيگر تازه واردي بخواهد جاي تاريخي كشورهاي ديگر را بگيرد. از اين لحاظ، تحولات منطقه يي نشان داد كه بازيگران جدي ايران و عربستان هستند و بازيگران جديد هم تركيه و قطر. منطق و ضرورت همكاري ايران و عربستان براي حل بحران هاي منطقه يي هم به دليل اتصال عميق تاريخي و ايدئولوژيك آنها با مسائل منطقه يي است.
عربستان سعودي مخالف ايران است و اعتقاد دارد كه ايران كشور غيرعربي است كه نبايد در مسائل جهان عرب حضور داشته باشد اما ايران اعتقاد دارد مسائل جهان عرب به همان اندازه براي ايران هم حايز اهميت است و حتي ضررهاي آن هم متوجه ايران مي شود. زماني كه سوريه درگير تحولات مسائل بهارعربي شد و در همان ابتدا امريكايي ها و ساير كشورهاي منطقه به دنبال تغيير حكومت در سوريه بودند چون به دنبال تضعيف محور مقاومت يا بهتر بگوييم تضعيف ايران بودند: اين مساله خود فضايي به ايران داد و اصول سياست خارجي خود را به مسائل امنيت ملي و منافع ژئوپولتيك دولت متصل كند و سياست هاي خود را پيش ببرد.
* ارزيابي شما از روابط منطقه يي ايران در اين يك سال و اندي گذشته كه از عمر دولت تدبير و اميد گذشته، چيست؟ اصلامنطق تقويت تعاملات منطقه يي ايران چيست؟
** به نظرم خيلي خوب بوده و حتي مي تواند بهتر هم بشود. قدم هاي جدي در جهت تقويت روابط منطقه يي ايران با كشورهاي عربي حوزه خليج فارس، عراق، تركيه و مصر برداشته شده است. هرجايي كه فضا و صلاح بوده آقاي دكتر ظريف حضور يافتند. قدم هاي مثبتي در روابط با عربستان برداشته شده، البته در عدم بهبود كامل رابطه با رياض اين تهران نيست كه مقصر است و بايد در اين قضيه متوجه تقصير عربستان سعودي هم بود. ايران در چارچوب استراتژي منطقه يي خود به دنبال افزايش چارچوب همكاري هاست اما عربستان سعودي تمايل چنداني ندارد و البته متغير منطقه يي هم بي تاثير نيست.
متغيرهايي چون بحران هاي سوريه و عراق دو كشور را از هم دور كرده است. اما اينكه منطق افزايش تعاملات منطقه يي چيست به نظرم ارزش افزوده و كالاي استراتژيك سياست خارجي ايران در حضور فعال و سازنده در مسائل منطقه يي است. به نظر من بر اساس جايگاه منطقه يي ايران است كه جايگاه جهاني اين كشور هم تعريف مي شود. اين ارزش افزوده حول دو يا سه اصل است. نخست آنكه ايران ژئوپولتيكي دارد كه مي تواند آن را در هر شرايطي با تحولات جديد سازگار كند. به عنوان نمونه پس از تحولات عربي همگان قرار گرفتن ايران در موقعيت ضعيف را پيش بيني مي كردند اما نقش و موقعيت ژئوپولتيك ايران به گونه يي بود كه توانست خود را با شرايط جديد تطبيق دهد. مثال آن رضايت به انتقال سياسي قدرت در عراق است.
دومين مساله اين است كه ايران به دليل شناخت خوب از منطقه و حضور تاريخي ارتباط هايي با گروه هاي سياسي دارد و در ورود به مسائل بسيار مصمم است. در جريان داعش به عنوان نمونه كاملابا اعتماد به نفس وارد مي شود و اين نشان دهنده پيروي ايران از يك اصل راهبردي است. سوم، قدرت ائتلاف سازي ايران است كه همزمان مي تواند نيروهاي مختلف سياسي را به هم وصل كند. با در نظر گرفتن اين مسائل مي توانيم بگوييم كه فضاي خوبي به وجود آمده كه دولت آقاي روحاني به خوبي مي تواند از نقش منطقه يي براي پيشبرد سياست اعتدال خود استفاده كند.
البته كشورهاي منطقه هم احساس مي كنند كه فرصت مغتنمي فراهم شده تا به ايران نزديك شوند. به عنوان مثال در عربستان سعودي نيروهاي ميانه روتر در ساختار قدرت خواهان تنش با ايران نيستند چرا كه ايران قدرت مهمي در منطقه است. رويكرد اعتدال دولت يازدهم در درون خود هم توسعه اقتصادي دارد. حكومتي هم كه خواهان توسعه اقتصادي است خواهان ثبات در محيط پيراموني خود است. طبيعي است كه توسعه اقتصادي يا حتي سياسي در سايه امنيت نسبي مي تواند راه خود را پيش ببرد. نمي توان از اعتدال و توسعه در داخل سخن گفت اما در محيط اطراف خود به دنبال ثبات نبود كه اين خود دايما انرژي كشور را صرف مسائل امنيتي و نظير آن مي كند.
* ما در يك سال اخير شاهد وفور رفت و آمدهاي اروپايي ها به ايران بوديم. آيا اين ترافيك ديپلماتيك در تهران را بايد در راستاي مذاكرات هسته يي و تلاش براي به ثمر نشستن آن تعريف كرد يا اروپايي ها مانند دوران اصلاحات به رابطه با ايران در حاشيه پرونده هسته يي اين كشور مي انديشند؟
** به نظرم حضور نمايندگان اروپايي بيشتر براي درك نقش منطقه يي ايران است و اينكه تا چه ميزان ايران مي تواند به برقراري ثبات در منطقه كمك كند. يكي از اصلي ترين مشكلاتي كه در حال حاضر در بحث داعش براي اروپايي ها وجود دارد تعداد جنگجوهاي اروپايي است كه عضو اين گروه شده اند كه مي توانند ناامني را به داخل اروپا ببرند. اروپايي ها به دنبال اين هستند كه ايران چگونه مي تواند در حل اين مساله منطقه يي به آنها كمك كند؟ نقش منطقه يي مثبت ايران مي تواند جايگاه ايران را تقويت و اين براي نظام بين الملل از اهميت فوق العاده يي برخوردار است.
دولت در يك سال گذشته سعي كرده با حذف يا به حداقل رساندن فضاي تنش از مسائل منطقه يي به روند ثبات منطقه يي كمك كند. اين براي اروپا حايز اهميت زيادي است. البته طبيعي است كه اروپا خواهان اعتمادسازي با ايران در مجموعه غرب و حل مساله هسته يي ايران از طريق ديپلماتيك و به تبع گسترش سريع روابط اقتصادي است. در كنار آن مسائل دوران اصلاحات و رفرم سياسي هم حداقل در تئوري مطرح هستند. اما موضوع اصلي اكنون همكاري هاي منطقه يي با ايران براي ايجاد ثبات در منطقه است.
* به نتيجه رسيدن مذاكرات هسته يي ايران با 1+5 چه تاثيري بر نقش منطقه يي ايران و معادلات سياسي در منطقه خواهد گذاشت؟
** اگر مذاكرات هسته يي ايران با 1+5 به نتيجه برسد اين مي تواند در بهبود روابط منطقه يي ايران هم بسيار تاثيرگذار باشد. به نتيجه رسيدن مذاكرات هسته يي با ايران باعث مي شود كه فشارهاي بين المللي بر كشورهاي منطقه يي براي تعامل با تهران افزايش يابد. به عنوان نمونه اگر روابط عربستان سعودي را در چارچوب روابط دوجانبه با ايران ببينيم متوجه مي شويم كه تمايل چنداني براي بهبود رابطه ندارد هرچند ايران به دليل رويكرد منطقه يي كه دارد به دنبال اين بهبود رابطه هم است.
اما اگر مذاكرات هسته يي به توافق برسد و به نوعي معضل سياسي-امنيتي ميان ايران و امريكا به گونه يي سر و سامان پيدا كند كشورهاي غربي به عربستان فشار مي آورند تا به ايران نزديك شود. نقش منطقه يي ايران در آن شرايط به نظام بين الملل اين پيام را مي رساند كه بازيگران منطقه يي بايد به ايران نزديك شوند. بر همين اساس است كه به اعتقاد من ارزش افزوده سياست خارجي ايران در اين است كه نقش منطقه يي خود را در چارچوبي سازنده و البته با رويكردي مستقل به گونه يي تعريف كند كه ديگران به ما نزديك شوند.
* از تاثير مثبت به نتيجه رسيدن مذاكرات هسته يي تا 24 نوامبر گفتيد اما اگر ايران و 1+5 تا اين تاريخ نتوانند به توافق جامع دست پيدا كنند تبعات منفي آن بر نقش ايران در منطقه و تلاش ما براي بهبود روابط منطقه يي چه خواهد بود؟
** نكته يي كه ما در ايران در تحليل ها چندان به آن توجه نمي كنيم اين است كه بزرگ ترين برد يك توافق هسته يي براي كشور ما بازتعريف جايگاه قدرتمند منطقه يي و جهاني كشور است. ما بايد به اين بعد قضيه توجه داشته باشيم كه پس از به نتيجه رسيدن اين مذاكرات تعريف جديدي از ايران به وجود خواهد آمد كه توانسته است از يك موضع برابر سياسي يك موضوع مهم بين المللي را با تكيه بر رويكردهاي مستقل و قدرت ملي با قدرت هاي جهاني حل و فصل كند. اين مساله بلافاصله احترام و شان ايران را افزايش خواهد داد.
اما اگر در شرايطي كه تا 24 نوامبر به توافق نرسيم به اعتقاد من هيچ اتفاق خاصي نخواهد افتاد چرا كه در ايران تصميم بر اين است كه تعامل صورت بگيرد و اين رويكرد رسمي دولت جمهوري اسلامي ايران و آقاي روحاني است كه به اين نتيجه رسيده اند كه اگر اين توافق به نتيجه نرسد هم ما بايد راه حل و كانال تعامل ديگري پيدا بكنيم. تمديد مذاكرات هم تاثير منفي بر همكاري هاي منطقه يي ايران نخواهد گذاشت. به اعتقاد من حتي مي تواند تاثير مثبت هم بر اين روند بگذارد چرا كه دو طرف مجبور مي شوند به دنبال راه هاي ديگري براي رسيدن به تعامل باشند.
البته سياست رسمي جمهوري اسلامي ايران اين است كه ابتدا منتظر به نتيجه رسيدن توافق هسته يي مي شود و سپس همكاري هاي منطقه يي با امريكا را اگر لازم باشد مدنظر قرار مي دهد. به هر حال به اعتقاد من همكاري هاي منطقه يي گسترش خواهد يافت چون تصميم سياسي براي افزايش همكاري ها وجود دارد. البته وسوسه امريكا در تك روي و تداوم نگاه به قدرت برتر خود در مسائل سياسي-امنيتي منطقه همچنان مي تواند يك مانع باشد. اما اروپا تلاش مي كند در يك قالب چند جانبه گرايي راه مستقل خود را در پيش گرفته و به ايران نزديك شود.
* امريكا بازيگر فرامنطقه يي حي و حاضر در منطقه است. شانس همكاري هاي منطقه يي ايران و امريكا را تا چه اندازه مي دانيد؟ آيا مي توان در عراق به عنوان نمونه شاهد تكرار تجربه افغانستان در خصوص همكاري دو كشور بود؟
** اين امكان وجود دارد اما نه در شرايط فعلي. در عراق به اين دليل كه ماهيت ساختار سياسي و ايدئولوژيك با افغانستان فرق دارد مسائل با هم متفاوت است. نگاه ايران در افغانستان بر مبناي توسعه يي و فرهنگي و نگاهي خاص است ولي در عراق بازيگران منطقه يي رقيب ايران به شكل فعال حضور دارند. حتي بازيگراني چون قطر و تركيه كه با ايران سابقه دوستي هم دارند به نوعي پس از تحولات جهان عرب فعال شدند و درصدد برآمدند تا خلاژئوپولتيك موجود را به ضرر ايران پر كنند.
بنابراين ما بين مورد افغانستان با عراق بايد تفاوت قائل شويم. در منطقه آسياي جنوبي، ايران و امريكا مي توانند با هم بيشتر همكاري كنند چرا كه ماهيت و جنس موضوعات با هم متفاوت است اما در عراق و سوريه و غيره احتمال همكاري در حال حاضر اندك است چرا كه مهم ترين مساله دو طرف حل معماي امنيتي است كه در نگاه دو طرف به مسائل منطقه يي وجود دارد. به عنوان مثال داعش مي توانست نقطه اصلي براي همكاري ايران و امريكا با يكديگر شود چرا كه هر دو طرف به دنبال اين بودند كه تماميت ارضي عراق حفظ شود و دولت ائتلافي در عراق باقي بماند چرا كه هم امريكا و هم ايران در اين كشور هزينه كرده اند.
بنابراين بايد يك تهديد مشترك همكاري دو طرف را ايجاد مي كرد اما باز مي بينيم كه پيچيدگي مسائل منطقه يي مانع از اين همكاري شد چرا كه ايران مسائل عراق و سوريه را به هم متصل مي كند و اين مساله عراق و سوريه در تفكر امريكا متفاوت است. در حال حاضر بحث اين است كه ائتلاف بين المللي مي تواند به مواضع داعش در عراق حمله كند اما زماني كه همين ائتلاف به سوريه مي رسد با پيچدگي هاي خاص خود روبه رو است. بنابراين درجه همكاري تا حد زيادي بستگي به حل اين معضل امنيتي ميان ايران و امريكا دارد.
اگر مساله تهديد امريكا براي ايران كه هم مساله حكومت در ايران است و هم در خصوص تضعيف نقش منطقه يي ايران همچنان وجود داشته باشد در ماهيت سياست خارجي ايران و امريكا از هم فاصله پيدا مي كند. اينجاست كه موضوعات منطقه يي تنها مي توانند ابتكار عمل رسيدن به حل معضل امنيتي را ايفا كنند. تنها موضوع بزرگ تري مانند مساله هسته يي ايران است كه مي تواند ايران و امريكا را در يك روند مستمر گفت وگو وارد كند و فضاي لازم را براي اعتماد سازي در صورت نتيجه بخش بودن مذاكرات براي تعامل منطقه يي فراهم كند.
البته مذاكرات هسته يي باز به مسائل منطقه يي هم ارتباط پيدا مي كند چرا كه هم زمان مساله گفت وگوي يك دولت با قدرت هاي بزرگ را در پيش رو داريد كه پيچدگي هاي خاص خود را دارد. مساله ديگر هم رقابت ها و حسادت هاي بازيگران منطقه يي است كه بازيگر خارجي را تحريك مي كنند در اين پرونده خاص با رقيب منطقه يي آنها يعني ايران وارد توافق معني دار كه بر قدرت ايران مي افزايد نشود. اهميت مذاكرات هسته يي بيش از هر چيز رسيدن به توافقي است كه از لابه لاي اين توافق يك ايران قدرتمند ظهور پيدا مي كند و به همين دليل است كه رقباي منطقه يي ايران يا ديگر بازيگران مخالف ايران تمايل چنداني به نتيجه رسيدن اين مذاكرات ندارند.
* آيا ايران و تركيه مي توانند از اختلاف ها بر سر سوريه و اخيرا داعش عبور كرده و به بهبود رابطه بينديشند؟
** ايران و تركيه دو بازيگري هستند كه هرچه به هم نزديك تر شوند نه تنها ضرري نمي بينند بلكه منفعت هم مي بينند. در استراتژي منطقه يي ايران، نزديك شدن به تركيه يك اصل است با وجود اينكه بسياري ادعا مي كنند تركيه از منظر ساختاري به ناتو نزديك است و پايگاه هاي نظامي امريكا در اين كشور مستقر است اما آنگونه كه من شرايط را مي بينم تركيه هم به سمت اتخاذ سياست هاي مستقل منطقه يي حركت مي كند. اين رويكرد مستقل منطقه يي نياز و ضرورت پويايي سياست خارجي تركيه است. تركيه ادعا مي كند يك بازيگر مستقل منطقه يي است پس مانند ايران يك بازيگر مستقل نياز به بيان اين رويكردهاي مستقل دارد.
به نظر من ايران بايد در هر شرايطي نزديكي خود به تركيه را حفظ كند. در مسائل منطقه يي نقش تركيه با ايران قابل مقايسه نيست و ايران دست بالاتر را دارد. دليل آن هم در اين است كه گرايش تركيه به مسائل منطقه يي جديد است و تمايل هاي آن در طول يك دهه گذشته تقويت شده است و به همين دليل تركيه در سياست خارجي خود در مسائل منطقه يي تاريخ خاصي ندارد و بر همين اساس است كه مي بينيد در مسائل منطقه يي يك اصل واحد را دنبال نمي كند و فراز و نشيب دارد اما ايران در مسائل منطقه يي داراي تاريخ است و استراتژي دارد و يك راهبرد خاص خود را دنبال مي كند.
بنابراين به نفع تركيه است كه به گونه يي به ايران نزديك شود. تحولات بهار عربي نشان داد كه ايران بازيگر با شناگري عميق تري به نسبت تركيه است. تاريخ سياست خارجي كشورها از اهميت فوق العاده يي برخوردار است چرا كه پويايي هاي هويتي يك كشور را شكل مي دهد و دامنه فعاليت هاي آن را تعيين مي كند. يك منطق اقتصادي در بهبود رابطه ميان ايران و تركيه وجود دارد و اين منطق اقتصادي به اعتقاد من مي تواند با منطق سياسي نيز به هم نزديك شود. متاسفانه بحران سوريه دو كشور را از يكديگر دور كرد اما اين بحران درس هايي هم براي تركيه داشت كه براي ورود به مسائل منطقه يي به شناخت عميق تري نياز دارد.
علاوه بر اين تركيه بايد شناخت بيشتري در خصوص مسائل جهان عرب هم پيدا كند، به عنوان مثال در بحث مصر شاهد بوديم كه تركيه همچنان از حكومت اخواني محمد مرسي حمايت مي كند و اين در حالي است كه ايران سياست عملگرايانه تري را اتخاذ كرده است و هرچند الزامي به اين نمي بيند كه در فضاي رسانه يي از حكومت السيسي اعلام حمايت كند اما در ماهيت به اين راضي است كه روابط ژئوپولتيك ميان ايران و مصر در جهت مثبت در حال تغيير است و مصر ديگر بازيگر ضدايراني در مجموعه جهان عرب نيست.
به هر حال در ايران نزديكي به دولت اسلام گراي فعلي در تركيه كه خواهان افزايش تعاملات منطقه يي است ترجيح دارد بر بقيه حكومت هايي كه احيانا سكولار هستند و سعي مي كنند روابط تركيه را صرفا در چارچوب اتحاديه اروپا و غرب تعريف كنند.
* سوريه همچنان گره بازنشدني رابطه ميان ايران و برخي كشورهاي منطقه يي و حتي فرامنطقه يي باقي مانده است. فكر مي كنيد ايران در ميان مدت به انتقال سياسي قدرت در سوريه بينديشد؟
** از دو سال پيش دو دسته تحليل در اين خصوص وجود داشته است. عده يي بر اين باور بودند كه حكومت سوريه باقي مي ماند چرا كه ماهيت ژئوپولتيك منطقه به گونه يي است كه با ورود به يك بازي نمي توان برنده و بازنده يي براي آن متصور شد. عده ديگري هم مسائل سوريه را به امنيت بشري متصل مي كردند و اينكه نظام بين الملل واكنش نشان خواهد داد و حكومت سوريه را ساقط خواهد كرد كه چنين اتفاقي رخ نداد. البته اين نكته را بايد بگويم كه نظام بين الملل و كشورهاي غربي در انتخاب ميان امنيت بشري و امنيت نظام دولت، دومي را انتخاب كردند. چرا كه امنيت دولت از منظر ثبات براي آنها مهم تر بوده است.
در حال حاضر نقش ايران در تحولات سوريه تا حد زيادي از يك زاويه يي متفاوت ديده مي شود چرا كه مسائل سوريه به سمت جريان هاي تروريستي و داعش سوق پيدا كرده است كه اين همزمان براي دولت هاي منطقه يي و نظام بين الملل به يك تهديد تبديل شده است. اينجاست كه نظام بين الملل خود نمي تواند تصميم گيري كند. بازي ايران در روند اين تحولات پيش مي رود و تا حد بسياري بستگي به اين دارد كه بازيگران خارجي چگونه آن را تعريف كنند. من فكر مي كنم كه احتمال انتقال سياسي در سوريه وجود دارد و گروه هاي ميانه رو تر كه جنبه انتقادي به دولت سوريه دارند احتمالادر كنفرانسي دور هم جمع خواهند شد و البته اين بار بايد ايران و هر بازيگر موثر منطقه يي ديگري هم حضور داشته باشد. تجربه نشان داده است كه در هر منطقه يي اگر بازيگران اصلي داخل بازي نباشند هيچ راه حلي موفق نخواهد شد.
بايد به نقش ائتلاف ساز ايران در سوريه هم توجه شود. حذف ايران از مذاكرات سوريه اشتباه استراتژيكي است كه غربي ها دنبال كرده اند و لازم است آن را فوري تغيير دهند. همان گونه كه نتوانستند ايران را از افغانستان و عراق دور كنند، در سوريه هم موفق نخواهند شد. من فكر مي كنم كه ايران بايد در روند انتقال سياسي از فرصت استفاده كرده، فضا را گرفته و بازيگري سازنده خود را نشان دهد.
اين مساله فوق العاده براي آينده جايگاه منطقه يي ايران مهم است و بسياري از بازيگران منطقه يي را مجبور به عقب نشيني از مواضع ضدايراني خود مي كند چرا كه مشروعيتي را در فضاي بين المللي هم از منظر تئوريك و هم عملي براي نقش ايران ايجاد خواهد كرد. به نظر من بازيگري ايران در مساله عراق فوق العاده به موقع، مهم و موفق و مصمم بوده است و پيام جدي به منطقه و جهان داد. ايران بايد از فرصت نقش آفريني خود در سوريه هم استفاده به موقع كند.