صنایع تبدیلی و تکمیلی بخشی از صنایع کشاورزی است که فرآوری و عمل‌آوری انواع محصولات نباتی و حیوانی اعم از محصولات زراعی، باغی، شیلاتی، دام و طیور، جنگل و مرتع در این بخش انجام می‌شود. فرآوری نیز گستره زیادی از فعالیت‌ها، مانند تغییرات فیزیکی، شیمیایی، نگهداری، بسته‌بندی و توزیع محصول را در برمی‌گیرد.
در تعریف دیگری از صنایع تبدیلی، گفته می‌شود «صنایعی که فرآورده‌های کشاورزی و دامی را به مواد و کالای نیمه‌ساخته یا آماده مصرف تبدیل می‌کنند، صنایع تبدیلی هستند. »
این صنعت یکی از بهترین راهکارهای توسعه اشتغال در کشور، به خصوص در مناطق روستایی است که سبب جلوگیری از مهاجرت بی‌رویه جوانان روستایی به شهرها و مشغول شدن در مشاغل سطح پایین اجتماعی، از قبیل دست‌فروشی، عملگی و... می‌شود. همچنین به هر میزانی که صنایع تبدیلی در کشور توسعه یابد، به همان میزان نیز شاهد کاهش ضایعات محصولات کشاورزی، افزایش ارزش‌افزوده محصولات و بهره‌وری آن و توسعه اقتصادی و اجتماعی قطب‌های کشاورزی در کشور خواهیم بود.
علت اختصاص این شماره از تکاپو به این صنعت، شناساندن شعاع گسترده فعالیت‌های اقتصادی ذیل این صنعت و ظرفیت‌های موجود در هر یک از آنهاست؛ از این رو، می‌توان گفت صنایع تبدیلی‌ـ تکمیلی یکی از شاخه‌های مهم رشته کشاورزی است که ظرفیت‌های شغلی، تولیدی و اقتصادی بسیار بالایی در کشور دارد و به دلیل توجیه‌پذیری اقتصادی بالا، به هر میزان که سرمایه‌گذاری در این بخش انجام شود، باز هم جای کار دارد.
طبقه‌بندی صنایع تبدیلی و تکمیلی
صنایع تبدیلی و تکمیلی چهار حوزه کلان محصولات دامی، شیلاتی، زراعی و باغی را شامل می‌شود که هر یک از این حوزه‌های کلان به زیربخش‌هایی تقسیم می‌شود:
۱ـ محصولات دامی: انواع فرآورده‌های لبنی، کشتارگاه دام و طیور، بسته‌بندی محصولات پروتئینی دامی، مانند گوشت و مرغ و فرآورده‌های گوشتی را شامل می‌شود.
۲ـ محصولات شیلاتی: کنسرو ماهی، عمل‌آوری ماهی و میگو، پـودر مـاهی که به عنوان نهاده به مصرف مراکز پرورشی آبزیان و امور دام می‌رسد.
۳ـ محصولات زراعی: آردسازی، برنج‌کوبی، تولید رب گوجه‌فرنگی، بسته‌بندی غلات و حبوبات، ماکارونی، کیک و کلوچه، آرد گندم و برنج، ترشی‌ها و شوری‌ها، روغن‌کشی از دانه‌های خام، فرآورده‌های سیب‌زمینی و...
۴ـ صنایع محصولات باغی: بسته‌بندی خرما، بسته‌بندی و عمل‌آوری پسته، خشکبار، فرآورده‌های زیتون، عرقیات و اسانس، گیاهان دارویی، کمپوت لواشک، بسته‌بندی میوه، بسته‌بندی زعفران، تولید سرکه، آبلیمو، مربا، بسته‌بندی چای، بسته‌بندی قارچ و....
نگاه گذرا به هر یک از زیربخش‌های نام برده شده به وضوح میزان رشد کشور در هر کدام از آنها و عقب‌ماندگی‌های توسعه‌ای و نیازمندی کشور به برنامه‌ریزی و توسعه در بیشتر زیر بخش‌های دیگر را نشان می‌دهد. برای نمونه، نبود برنامه‌ریزی و توسعه صنعت بسته‌بندی زعفران در کشور موجب شده است بزرگ‌ترین تولیدکننده زعفران دنیا که ایران باشد، امکان صادرات این محصول استراتژیک و مهم را با بسته‌بندی‌ها و برندهای داخلی نداشته باشد و در عوض کشور اسپانیا با بسته‌بندی‌های متنوع همین زعفران ایرانی و تولید انواع محصولات فرآوری شده از آن، توانسته است به مثابه کشوری با برندهای برتر جهانی در این کالا مطرح شود.
دفتر صنایع تبدیلی و تکمیلی متولی اصلی است
یکی از نهادهای اصلی و برنامه‌ریز این صنعت عریض و طویل در کشور، دفتر صنایع تبدیلی و تکمیلی وزارت کشاورزی است. دکتر چنگیز اسفندیاری، مدیر عامل این دفتر می‌گوید: «بر اساس برنامه ششم توسعه، ظرف پنج سال باید ۱۲ میلیون تن به ظرفیت فرآوری محصولات کشاورزی افزوده شود و ما از برنامه جلو هستیم. »
وی علت این میزان جهش اقتصادی در بخش صنایع تبدیلی را استقبال بالای سرمایه‌گذاران و فعالان بخش خصوصی می‌داند و می‌گوید: «بیشترین افزایش در حوزه نگهداری، مانند احداث سیلو، انبار، کشتارگاه طیور، فرآوری میوه، سبزی و صیفی، بازسازی و نوسازی بوده است. »
حوزه‌های مهم صنایع تبدیلی از دید وزارت جهاد کشاورزی
ایجاد، توسعه و حمایت از صنایع تبدیلی و غذایی محصولات کشاورزی فسادپذیر در قطب‌های تولید این محصولات، فعال‌سازی ظرفیت‌های نیمه‌خالی با سرمایه‌گذاری در کشت قراردادی محصولات کشاورزی در داخل، بازسازی و نوسازی واحدهای فرسوده موجود، توسعه باراندازها و واحدهای سردخانه‌ای کوچک در کنار مزارع و باغات و حمایت از توسعه پایانه‌های صادراتی در قطب‌های تولید، از جمله رویکردهای اصلی وزارت جهاد کشاورزی در حوزه صنایع تبدیلی و غذایی است که دکتر اسفندیاری به آنها اشاره می‌کند. او در نتیجه توسعه سیلوهای گندم کشور، از افزایش ظرفیت دو میلیون تنی نگهداری گندم و غلات طی پنج سال گذشته خبر داد. اسفندیاری همچنین حوزه فرآوری گیاهان دارویی را از جمله حوزه‌های با ظرفیت‌های بالای اقتصادی توصیف کرد که بخش خصوصی و سرمایه‌گذاران خارجی برای سرمایه‌گذاری در این حوزه از آن استقبال می‌کنند. اسفندیاری همچنین ارزش صادرات سالیانه محصولات کشاورزی و صنایع غذایی را حدود ۵/۶ میلیارد دلار اعلام کرد و گفت: «کشورهای همسایه آسیای میانه، کشورهای حوزه خلیج‌فارس و اسپانیا، آلمان، لهستان و... از مهم‌ترین مشتریان محصولات صنایع غذایی ایران هستند. »
موانع توسعه صنایع تبدیلی و تکمیلی در کشور
در نظر نگرفتن اعتبارات کافی برای اجرایی کردن طرح‌های محوری، برخوردار نبودن صنایع تبدیلی خرد از معافیت‌های مالیاتی و تخفیف تعرفه‌های آب و انرژی، همانند بخش کشاورزی، ناکافی بودن سرمایه در گردش بخش‌های تولیدی و نبود تسهیلات بانکی مناسب، فرسودگی ماشین‌آلات، روند طولانی‌مدت بررسی طرح‌های پیشنهادی در بانک‌ها، از جمله مشکلات و موانع توسعه صنایع تبدیلی و تکمیلی است. امید می‌رود با برطرف شدن این موانع توسعه‌ای که عمدتاً به شبکه اجرایی و مدیریتی کشور باز می‌گردد، زمینه رشد بیش از پیش کشور در این حوزه فراهم شود.