شبکه نمایش خانگی در دهه ۷۰ پا به عرصه حیات گذاشت و مؤسسات گوناگونی در این حوزه شروع به کار کردند؛ با این هدف که فیلم‌ها و آثاری را که صداوسیما به دلیل برخی ممیزی‌ها و مخاطب عمومی نمی‌تواند تولید و منتشر کند، تولید و وارد چرخه شبکه نمایش خانگی کنند. در ادامه همین روند، اواخر سال ۱۳۹۴ امکان فیلم‌های نمایش خانگی در «وی‌اودی» فراهم شد که به معنای برنامه ویدیویی درخواستی ضبط شده است. در شبکه‌های تلویزیون اینترنتی این امکان وجود دارد که فیلم‌های سینمایی، سریال‌های تلویزیونی، مستندهای جذاب و برنامه‌های آموزشی در اختیار کاربران قرار بگیرد. معمولاً در صفحه‌ای که برای نمایش فهرست این ویدیوها تعبیه می‌شود، تمهیداتی مانند جست‌وجو بر اساس نام فیلم، بازیگران، کارگردان و همچنین اطلاعاتی در مورد قیمت، مدت زمان اجاره و قوانین مربوط به محتوا قرار می‌گیرد. امروزه دوره رفتن به سینما یا انتظار برای انتشار لوح فشرده فیلم‌ها سپری شده و «وی او دی»ها با انتشار آنلاین فیلم‌ها و سریال‌های شبکه نمایش خانگی سهم بزرگی در چرخه اقتصادی این حوزه دارند.
عبور از خط قرمزها با هدف جذب مخاطب
همان‌طور که تولید محتوای برنامه‌های صداوسیما برخی چارچوب‌ها و خطوط مشخص متناسب با موازین عرفی، دینی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی کشور دارند، باید بر فیلم‌های شبکه نمایش خانگی و «وی‌اودی»ها نیز نظارت‌های خاصی وجود داشته باشد؛ هر چند که این امر تاکنون به درستی اجرا نشده و سبب شده برخی تهیه‌کنندگان این‌گونه فیلم‌ها و سریال‌ها، بعضی از خطوط قرمز را رد کنند و منجر شوند که فیلم‌های نمایش خانگی به ضد خانوادگی تبدیل شود و خانواده‌ها نتوانند آنها را در حضور اعضای خانواده و فرزندان تماشا کنند. برخی سریال‌ها در چند قسمت نخست، محتواهای مناسبی از نظر فرهنگی و کلامی دارند؛ اما پس از گذشت چند قسمت که مخاطب را درگیر خود می‌کنند، محتواها بیشتر به ضد ارزش نزدیک می‌شوند.
«سعید مستغاثی» رئیس پیشین انجمن نویسندگان و منتقدان سینما، در این باره می‌گوید: «یکی از مشکلات سریال‌های شبکه نمایش خانگی، ضعف ساختاری و محتوایی این آثار است؛ به همین دلیل سازندگان این نوع سریال‌ها برای جبران ضعف‌های خود به سمت شکستن خطوط قرمز و جذابیت کاذب و استفاده از موضوعات نامتعارف می‌روند.»
«عباس گل» کارشناس ارشد روان‌شناسی و فعال رسانه‌ای، درباره تأثیرات سریال‌های شبکه نمایش خانگی بر روح و روان کودکان و نوجوانان می‌گوید: «ما با دو مسئله مواجهیم؛ از طرفی برنامه‌ای برای تولید محصولات فرهنگی ویژه کودکان نداریم و از طرف دیگر خیلی از آثار، هم در سینما و هم در شبکه نمایش خانگی، اصلاً تناسبی برای بچه‌ها ندارند و آنچه سبب این وضعیت شده این است که در تولید محصولات نمایش خانگی صرفاً نگاه تجاری وجود دارد. سازندگان این سریال‌ها برای دست یافتن به اهداف تجاری خود از طریق به کارگیری الفاظ رکیک، شوخی‌های جنسی و حتی تبلیغ ازدواج سفید سعی در جذب مشتری دارند. بسیاری از خانواده‌ها تا چندی پیش نگران بدآموزی‌های سریال‌های ماهواره‌ای بودند؛ اما مدتی است که مفاهیم آن سریال‌ها در شبکه نمایش خانگی و سریال‌هایی که با مجوز وزارت ارشاد ساخته می‌شوند هم در خانه‌های ما ترویج می‌شود.»
شبکه‌ای برای تجارت و فروش
همین تجاری‌سازی فیلم‌های شبکه نمایش خانگی و «وی او دی»ها سبب شده است تا بحث پول‌های کثیف به این تولیدات باز شود و بازیگران پول‌های هنگفتی در قبال بازی در این فیلم و سریال‌ها بگیرند؛ تا جایی که چند وقت پیش، در جریان دادگاه «هادی رضوی» سرمایه‌گذار سریال «شهرزاد» برخی روابط مالی پشت پرده در این سریال فاش شد.
«عبدالله علیخانی» تهیه‌کننده سینما می‌گوید: «به نظرم پول‌های بی‌هدف و بزرگی که صرف تولید در بخش نمایش خانگی می‌شود، جز جریان پولشویی اتفاق دیگری نمی‌تواند باشد و قطعاً با هدفی خاص پیش می‌رود؛ وگرنه هیچ منطقی پذیرای اثرات منفی رونق بیش از حد نمایش خانگی نیست.»
رقابت با شبکه‌های ماهواره ای
در این میان، برخی مسئولان فرهنگی برای توجیه چنین تولیداتی و ضعف محتوایی برخی از آنها، رقابت با محصولات فرهنگی وارداتی و شبکه‌های ماهواره‌ای یا سرگرم شدن مردم و نرفتن به سمت برنامه‌های ماهواره را بیان می‌کنند و برخی دیگر نبود نظارت صحیح را دلیل بروز این مشکلات می‌دانند.
«محمد اسماعیل سعیدی» عضو کمیسیون فرهنگی مجلس شورای اسلامی، در گفت‌وگو با صبح صادق می‌گوید: «صداوسیما یک شبکه ملی و برای همه جامعه بوده و با توجه به اینکه متعلق به نظام است، هر فیلمی که از آنجا پخش می‌شود، مهر تأیید نظام را پشت خود دارد؛ بنابراین باید تمامی جوانب را برای فیلم‌هایی که پخش می‌کند، رعایت کند.»
وی درباره فیلم‌های شبکه نمایش خانگی می‌گوید: «بحث شبکه نمایش خانگی جداست و فیلم‌هایی را که در این شبکه تولید می‌شود وزارت ارشاد تأیید می‌کند؛ اما آنهایی که تولید می‌شود دلیل بر این نیست که مورد تأیید است؛ برخی چارچوب‌ها در این شبکه‌ها رعایت نمی‌شود، باید وزارت ارشاد نظارت کند. این فیلم‌ها بیشتر با دید تجاری تولید می‌شوند و تهاجم فرهنگی، تفکرات و دیدگاه‌های غربی و لیبرالیسم در آنها وجود دارد. عمدتاً سریال‌های مشهوری که از شبکه خانگی پخش شده و می‌شود، صحنه‌هایی دارد که هیچ مفهوم و پیام مثبتی برای خانواده ندارد.»
عضو فراکسیون نمایندگان ولایی مجلس شورای اسلامی می‌افزاید: «وقتی چنین نگاهی وجود داشته باشد؛ بنابراین ایرادات بسیاری در این فیلم‌ها به وجود می‌آید که در همین زمینه نیز چند دیدگاه وجود دارد. برخی‌ها می‌گویند این مسائل دقت و مراعات شود که بدآموزی نداشته باشد و فیلم‌ها پیام‌های مثبت و آموزنده‌ای داشته باشند و عده‌ای دیگر می‌گویند لزومی به رعایت این موارد نیست و همین که سرگرم‌کننده باشد و خانواده‌ها به سراغ شبکه‌های ماهواره‌ای نروند، کافی است. وجود این دیدگاه‌های گوناگون سبب مشکلات شده است.»
شبکه نمایش خانگی پیوست فرهنگی ندارد!
وی در ادامه می‌گوید: «مشکل دیگر این است که برخلاف سینمایی مثل هالیوود که چارچوب‌هایی را برای ساخت فیلم تعریف کرده و اهدافی را دنبال می‌کند، در کشور ما این‌طور نیست و فیلم‌ساز شبکه نمایش خانگی متعهد نیست یکسری چارچوب‌هایی را رعایت کند و چارچوبی به نام مهندسی و پیوست فرهنگی، که این همه روی آن تأیید می‌کنیم، نداریم و معیار و ملاک در تولید، بحث تجارت و فروش است و فقط یکسری خطوط قرمز را تعریف کرده‌اند که بیشتر دیدگاه شخصی است.
«سعیدی» با اشاره به بحث مهندسی فرهنگی کشور چنین می‌گوید: «بحث‌های مستمری در ارتباط با فیلم‌های شبکه نمایش خانگی و تولیدات سینمایی در مجلس، به ویژه در کمیسیون فرهنگی انجام شده است. ما مسئولان مربوط را مقصر نمی‌دانیم؛ باید چارچوب‌ها را دقیق به تولیدکننده بدهیم. اگر معیار دادیم و آنها از آن عبور کردند یقه آنها را بگیریم؛ اما چون در حال حاضر، معیار، همان ذهن و پرداخت‌های ذهنی افراد و آیین‌نامه‌هایی است که وزارتخانه نوشته است که بر آنها نظارت دقیق نمی‌شود، ما اصرار داریم شورای عالی انقلاب فرهنگی آیین‌نامه نقشه مهندسی فرهنگی کشور را ابلاغ کند و ما هم آنها را کمک می‌کنیم.»
در حالی که نظارت و مجوز ساخت و تولید فیلم‌های شبکه نمایش خانگی و «وی‌اودی»ها بر عهده سازمان سینمایی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی بود، قرار است وظیفه صدور پروانه ساخت، مجوز توزیع و نظارت بر روند تولید سریال‌های شبکه نمایش خانگی و «وی او دی»ها به سازمان صداوسیما واگذار شود که همین امر سبب بروز انتقادهای گسترده‌ای از اهالی سینما و رسانه شده است. برخی منتقدان معتقد هستند این امر سبب می‌شود همان چارچوب‌های نظارت بر تولیدات صداوسیما بر فیلم‌های نمایش خانگی نیز اثر بگذارد و تهیه‌کنندگان نتوانند هر فیلمی با هر محتوایی بسازند؛ فیلم‌هایی که خیلی از آنها همان‌طور که گفته شد بحث‌برانگیز بوده و تأثیرات منفی و مخرب بر فرهنگ جامعه دارد.
تولیدات خانگی زیر نظر رسانه ملی
«سیدصادق طباطبایی‌نژاد» نایب رئیس کمیسیون فرهنگی مجلس شورای اسلامی، در همین زمینه در گفت‌وگو با صبح صادق می‌گوید: «در حال حاضر نمایش فیلم‌های خانگی زیر نظر وزارت ارشاد فعالیت می‌کند که اخیراً اساسنامه صداوسیما در حال تغییر است که نمایش فیلم‌های خانگی و صوت و تصویر فراگیر زیر نظر صداوسیما قرار گیرد؛ اما روش صداوسیما در تولید فیلم‌ها و روشی که وزارت ارشاد انجام می‌دهد به دو سبک است.»
«طباطبایی‌نژاد» می‌گوید: «سبک وزارت ارشاد این‌طور است که بعد از تولید فیلم اگر اعتراضی به آن بود، بازبینی شود و در کل چارچوب‌هایی که در سینما رعایت می‌شود بازتر است؛ اما صداوسیما چون فراگیرتر است، چارچوب‌های دقیق‌تری دارد. به هر حال اشکال در نحوه مدیریت وزارت ارشاد بر نمایش فیلم‌های خانگی است که به دلیل ایراداتی که فیلم‌های شبکه نمایش خانگی دارد، در حال تغییر مدیریت از وزارت ارشاد به صداوسیماست.»