هر قانون و حُکمی هنگامی به مرحله اجرا می‌رسد که شرایط و بستر آن فراهم باشد؛ برای نمونه وقتی گفته می‌شود روزه واجب است، شرایط یا به تعبیری موضوع حکم روزه، انسان مکلف سالم غیر مسافری است که هلال اول ماه رمضان را دیده باشد؛ بنابراین بر کسی که هنوز به سن تکلیف نرسیده، مریض یا مسافر است، روزه واجب نیست. چه بسا اگر عنوان ثانوی مانند ضرر هم اضافه شود، نه فقط وجوب روزه برداشته می‌شود، که حتی روزه مضر به فعل حرام تبدیل می‌شود؛ از این رو موضوع‌شناسی و توجه به مکان و زمان برای تشخیص موضوع از مهم‌ترین کارهای فقاهتی یک مجتهد است.
در میان احکام، برخی نسبت به برخی دیگر اهمیت و اولویت بالاتری دارد. جان، آبرو، ناموس و حق‌الناس از جمله اموری است که اهمیت فوق‌العاده‌ای نزد شارع دارد؛ لذا برای حفظ جان یک مسلم گاه برخی احکام مانند راستگویی، احکام محرم یا نامحرم، غصب و... را می‌توان نادیده گرفت.
تشیع ناب و آنچه بزرگانی مانند امام خمینی(ره) از تشیع نشان داده‌اند، این است که شیعه همواره بر عقل و خردوزی در کنار شریعت و معنویت تأکید داشته است. به گفته «علامه جوادی‌آملی» بر خلاف برخی مذاهب منحرف و محرّف، در شیعه تعارض عقل و دین وجود ندارد؛ چراکه عقل در کنار نقل از منابع و ادله دین است و همانگونه که مثلاً تعارض قرآن با اسلام ناممکن است، تعارض عقل و اسلام هم چنین است. عقل کلید فهم دین سپس چراغ راه استنباط احکام آن است.
امیرالمؤمنین عابدان را سه دسته معرفی می‌کند؛ بردگان، تاجران و آزادگان. جدا از ارزش‌گذاری این تقسیم‌بندی، این بیان نشان از یک واقعیت روشن دارد که افراد در ایمان دارای مراتب گوناگون هستند و ضمن تلاش فرد و جامعه برای ارتقای مرتبه ایمانی افراد، باید برای هر کدام برنامه و زبان گفت‌وگو و تعامل مخصوص خود را داشت و با لحاظ مرتبه ایمان هر فرد با او سخن گفت و از او توقع داشت. عدم توجه به این مهم جامعه را به دوقطبی‌سازی‌های بی‌علت و درگیری‌های بی‌ثمر خواهد کشاند.
این روزها به روشنی این امور در کشور مشاهده می‌شود. علمای راستین و روحانیت اصیل در مواجهه با پدیده‌ای طبیعی، تفکر متعالی شیعه انقلابی را به جهانیان نشان دادند. تعطیلی مشاهد مشرفه، نمازهای جمعه، هیئت‌ها و تجمعات مذهبی در اصل نه به سبب یک ویروس، که به علت عقلانیت و جامعیت تشیع بوده است. علما بر مبنای حجت شرعی و عقلی چنین احکامی صادر کردند. همان گونه که بیان شد، مجتهد با بررسی اوضاع زمان و شرایط مکان، باید تشخیص دهد امروز با توجه به شرایط پیش‌آمده آیا استحباب مؤکد زیارت مشاهده مشرفه یا برگزاری نماز جمعه همچنان باقی است یا نه؟ با توجه به اتفاق اطبا بر خطرناک بودن یک ویروس، آیا اجتماعات مردمی مصداق ضرر بر سلامت مردم و صدمه به جان افراد است یا نه؟ اگر جواب مثبت باشد، این اجتماعات مستحب به عملی حرام تبدیل می‌شود؛ چراکه مورد نهی شارع قرار گرفته است. ضمن اینکه سلامت جامعه و حفظ جان افراد از اهم احکام است و اگر در تزاحم با عملی دیگر، مانند تجمعات مذهبی قرار گیرد، باید طرف مقابل آن را نادیده گرفت. چنانکه امروز به تشخیص علما نماز جمعه با همه اهمیت و جلالتی که در اسلام دارد، برای مدتی تعطیل شده است. گاه ممکن است در زمان دیگری همین امر با مسئله مهم‌تری، مانند حفظ اصل اسلام در تزاحم قرار گیرد که باز در این صورت همین قاعده اجرا خواهد شد و جانب اهم گرفته می‌شود و مهم کنار گذاشته می‌شود.همه این دستورات از دل شرع بیرون می‌آید و در عین حال منطبق با عقل سلیم است.
بر مبنای همین قواعد شرعی و عقلی است که بهداشت فردی و عمومی توصیه می‌شود و در عین حال، مردم را به شفابخش و قادر اصلی توجه می‌دهند؛ چه آنکه خداوند سبب‌ساز و سبب‌سوز است و اگرچه سنت خدا بر این است که «لايجرِيَ الأمور إلاّ بِأسبابها» اما همه اسباب در آنچه ظاهراً مشاهده می‌شود، خلاصه نشده است و چه بسا دعا و توسلی سبب دگرگونی عالمی شود. با این وجود باید دقت داشت همه کس، به این مرتبه از فهم حقایق نرسیده‌اند اسباب ظاهری، مانند شست‌وشو و ضد عفونی کردن برای در امان بودن از یک بیماری، ضروری و مفید است؛ اما این امر نباید راه را بر معارف و امور غیبی ببندد.