تولی و تبری باید در سه مرتبه شناخت، گرایش و رفتار ظهور یابد. در بعد شناختی، معرفت به کسانی که باید ولایت‌شان را پذیرفت و کسانی که باید از ایشان دوری جست، در بعد گرایشی، پیوند قلبی با ولی الهی و واگرایی و بریدن از دشمنان خدا و در بعد رفتاری، اطاعت و همراهی با ولی خدا و جدا کردن خط و جبهه خود از خط و جبهه دشمنان و مبارزه با آنان، از مراتب تولی و تبری است.
1ـ معرفت به ولی شامل شناخت شخص ولی و شناخت اوامر و نواهی او و نیز شناخت سیره، منش، افکار و راه اوست؛ همچنان که معرفت به دشمنان خدا شامل شناخت مصادیق آنها در هر زمان و شناخت خواسته‌ها، نقشه‌ها، رفتار و راه ایشان است. بدیهی است بدون این شناخت، تولی و تبری ممکن نیست و کسانی که بدون شناخت در تبری و تولی وارد می‌شوند، چه بسا کسی را که باید ولایتش را بپذیرند، رها می‌کنند و نیز کسانی را که باید از ایشان برائت جویند، به ولایت برمی‌گزینند، یا با نشناختن راه و منش ولی الهی و راه دشمنان خدا، عملاً در راه دشمنان خدا رهسپار می‌شوند، در حالی که خود را پیروی ولی الهی می‌پندارند!
2ـ تولی و تبری در حوزه گرایشی، همان حب و بغض است امام صادق(ع) فرمود: «هل الدین الا الحب و البغض؟» دین چیزی نیست جز محبت و دلبستگی به ولی خدا و مؤمنان و نفرت و واگرایی نسبت به دشمنان خدا. حوزه احساسات و گرایش‌ها پیشران حرکت انسان است. بدون گرایش قلبی و محبت به ولی، انسان در حوزه ولایت قرار نمی‌گیرد؛ همچنان که بدون بغض و نفرت به دشمنان خدا، دوری از دام‌ها و نقشه‌های آنان و نجات از توطئه‌های‌شان ممکن نیست. معرفت اگرچه چراغ راه است، اما عامل حرکت و مبارزه نیست. چه بسا کسانی که به ولی الهی و به دشمن خدا معرفت دارند، اما از آنجا که گرایشی به ولی و نفرتی به دشمن ندارند، در جهت مخالف ولایت و همسو با دشمن حرکت می‌کنند.
3ـ ثمره معرفت و محبت نسبت به ولی، باید رفتار مناسب و همراهی با ولی الهی باشد؛ همان‌طور که نتیجه شناخت دشمن و بغض نسبت به او، در مبارزه با دشمن و پایداری بر موضع حق جلوه می‌کند؛ از این رو، تولی و تبری در نصرت ولی(و نصرتی لکم معده) و ایستادگی در برابر اعدا رخ می‌نماید.
این مرتبه از تولی و تبری، رکن اساسی آن است و بدون آن مراتب دیگر ارزشی ندارد. در تولی، تسلیم کامل شرط است و این تسلیم باید با رغبت همراه باشد. قرآن کریم در این زمینه می‌فرماید: «به پروردگارت سوگند كه آنان مؤمن حقیقی نخواهند بود، مگر آنكه تو را در آنچه میان خود نزاع و اختلاف دارند، به داوری بپذیرند، سپس از حكمی كه كردهای در وجودشان هیچ دلتنگی و ناخشنودی احساس نكنند و به طور كامل تسلیم شوند.»
(نساء/ 65)