در کشور ما، نهادهای فرهنگی نه تنها کم نیستند، بلکه گاهی تعدد و تنوع این نهادها، مردم و حتی خواص و نخبگان را به اشتباه می‌اندازد که تفاوت هر یک از آنها با دیگری در چیست؟ هر کدام چه هدف مشخصی را دنبال می‌کنند و چه خروجی مشخصی در حوزه رشد فرهنگی و تربیتی جامعه داشته‌اند؟
در چهار دهه پس از پیروزی انقلاب اسلامی تاکنون، افزون بر دستگاه‌هایی مانند آموزش و پرورش، آموزش عالی، حوزه‌های علمیه، وزارت فرهنگ و ارشاد و صدا و سیما که مستقیماً به فعالیت در حوزه فکر و فرهنگ مشغولند، ده‌ها نهاد فرهنگی دیگر نیز با مأموریت‌های مشابه شکل گرفته‌اند و هر یک تلاش کرده‌اند تا به رشد و تعالی فرهنگ جامعه کمک کنند؛ از جمله سازمان تبلیغات اسلامی و زیرمجموعه‌های آن، شورای عالی انقلاب فرهنگی و کمیته‌های آن، شورای عالی فضای مجازی، بنیاد ملی بازی‌های رایانه‌ای، بخش‌های فرهنگی زیرمجموعه نیروهای مسلح و صدها تشکل فرهنگی غیر دولتی در مساجد و کانون‌های فرهنگی هنری شکل گرفته‌اند که شاید، دوام آوردن کشور در مقابل سیل تهاجم فرهنگی دشمن، مرهون همین تعدد و تکثر نهادهای فرهنگی باشد؛ اما جای سؤال است که آیا خروجی کار این نهادها و دستگاه‌های فرهنگی، باید به همین میزان فعلی در جامعه ایرانی باشد؟!
یک تلنگر و هشدار
رهبر حکیم انقلاب در ادامه تذکرها و رهنمودهای‌شان درباره اهمیت حوزه «فرهنگ» برای قوی شدن کشور، در سخنرانی روز میلاد نبی مکرم اسلام (ص) به نکته نسبتاً جدید و مهمی اشاره کردند و گفتند: «در باب فرهنگ هم همین جور است؛ مسئولان فرهنگی باید تلاش‌های هوشمندانه‌ای بکنند. گاهی حجم کار فرهنگی ما زیاد است، لکن بایستی فعالیت هوشمند باشد؛ یعنی بدانیم کجا نیاز به چه چیزی است، به کدام کار فرهنگی [نیاز] است، برویم سراغ آن کار.»
شاید این نخستین بار باشد که رهبر معظم انقلاب با این صراحت، به اهمیت هم‌افزایی و «هوشمندی» در کار فرهنگی و نیز توجه به نقاط هدف در برنامه‌های فرهنگی اشاره کرده‌اند تا از هدر رفتن انرژی و فرصت فعالان فرهنگی جلوگیری شود و کارهای انجام شده نیز، دردی از دردهای فرهنگی، فکری و اخلاقی جامعه را دوا کند.
اما کار فرهنگی «هوشمندانه» که رهبر معظم انقلاب بر ضرورت آن تأکید کرده‌اند، دقیقاً چگونه است و چه مؤلفه‌هایی دارد؟
کدام کار هوشمند؟
در این چند خط، قرار نیست به دنبال همه ویژگی‌ها و مشخصات «کار فرهنگی هوشمندانه» باشیم؛ چه بسا لازم باشد خود اهالی فکر و فرهنگ، به دور از کلیشه‌های تکراری مانند برگزاری همایش و جلسه، با مروری بر مجموعه رهنمودهای رهبر فرزانه انقلاب در حوزه فرهنگ، در تمام سالیان گذشته تاکنون، به یک منظومه مشخص از مختصات «کار فرهنگی هوشمندانه» برسند.
حضرت آیت‌الله‌العظمی خامنه‌ای در سال 1396 به همین مسئله اشاره‌ای داشته و گفتند: «ما خُلل و فُرج فرهنگی زیاد داریم؛ جاهایی که نفوذگاه دشمن است از لحاظ فرهنگی، بسیار است؛ این را، هم مجموعه‌های مسئول دولتی، هم مجموعه‌های گسترده عظیم مردمی موظّفند که انجام بدهند. «آتش به اختیار» به معنی کار فرهنگی خودجوش و تمیز است؛ آنچه ما گفتیم معنایش این است که در تمام کشور، جوان‌ها و صاحبان اندیشه و فکر، صاحبان همت، خودشان با ابتکار خودشان، کارهای فرهنگی را پیش ببرند، منافذ فرهنگی را بشناسند و در مقابل آنها، کار انجام بدهند.»
ایشان در جای دیگر، به مسئله «دفاع یا تهاجم در کار فرهنگی» اشاره کرده و می‌گویند: «در زمینه فرهنگ، هم در مورد آفند ضعیف عمل می‌کنیم، هم در مورد پدافند.»
معظم‌له در سال 1393 هم به مسئله رخنه‌ها و نفوذهای فرهنگی که پنبه «کار فرهنگی هوشمندانه» را می‌زند، اشاره کرده و هشدار داده‌اند: «مسئولان فرهنگی، باید مراقب رخنه فرهنگی باشند؛ رخنه‌های فرهنگی بسیار خطرناک است؛ باید حسّاس باشند، باید هشیار باشند. نمی‌خواهیم بگوییم همه آسیب‌های فرهنگی کار بیگانگان است؛ نه، خود ما هم مقصریم؛ مسئولان مختلف، مسئولان فرهنگی، مسئولان غیرفرهنگی، کم‌کاری‌ها، غلط‌کاری‌ها، اینها تأثیر داشته؛ ما همه را به گردن دشمن نمی‌اندازیم.»
اگر قرار بر معرفی اجمالی ویژگی‌ها و مشخصات «کار فرهنگی هوشمندانه» و اثرگذار باشد، شاید بتوان به ویژگی‌ها و مؤلفه‌هایی از قبیل «ابتکاری و خلاقانه بودن، تناسب با نیازهای مخاطب، تناسب با تهدیدات و برنامه‌های فرهنگی دشمن و نگاه به آینده» اشاره کرد که اگر همه برنامه‌ریزان و فعالان فرهنگی، با هماهنگی و هم‌آوایی و البته با رویکرد جهادی و مخلصانه، به این مؤلفه‌ها و شاخصه‌ها توجه کرده و آنها را در کارشان لحاظ کنند، بدون شک اثرگذاری کارهای فرهنگی در جامعه چند برابر خواهد شد.