شورای نگهبان قانونی اساسی از جمله نهادهای کشور است که وجود آن هم ضامن صیانت از قانون اساسی و هم برگزاری انتخابات سالم در کشور است و خواهد بود. این نهاد ترکیب دوگانه‌ای دارد و نیمی از اعضای آن فقیه و نیمی دیگر حقوقدان هستند. شورای نگهبان در مجموع ۱۲ عضو دارد که برای یک دوره شش ساله انتخاب می‌شوند. امام خمینی(ره) با نظریات و حمایت‌های خود، یکی از بانیان و مبدعان تشکیل شورای نگهبان بود. در آستانه سالروز رحلت بنیانگذار کبیر انقلاب اسلامی، به سراغ «محمد دهقان» عضو حقوقدان شورای نگهبان رفتیم و با او درباره مسائلی، همچون نگاه امام(ره) به شورای نگهبان و همچنین وظایف و کارکردهای این شورا به گفت‌وگو نشستیم.
تصور غالب این است که ریشه شکل‌گیری نهاد شورای نگهبان به عنوان نهادی که مسئول بررسی مغایرت قوانین با شرع و قانون اساسی و همچنین نظارت بر انتخابات در کشور است، به زمان جمهوری اسلامی ایران برمی‌گردد؛ در حالی که در زمان مشروطیت این تفکر در کشور وجود داشت، در این زمینه توضیح دهید.
شورای نگهبان نهادی است که بعد از پیروزی انقلاب اسلامی با تصویب قانون اساسی در ادبیات سیاسی و حقوقی کشور ایجاد شده است؛ اما ریشه‌های آن به گذشته دور برمی‌گردد و در حقیقت کشور ایران در این زمینه جزء پیشگامان است. در دوره مشروطیت با پیگیری علمای اسلامی در قانون اساسی مندرج شد که علمایی در تراز فقهای دین که به «علمای تراز» معروف شدند، قوانین مصوب مجلس را از نظر تطابق با شرع و اسلام بررسی کنند. علمایی همچون شهید شیخ فضل‌الله نوری پیگیر چنین امری در مشروطه بود. این قانون در آن زمان در قانونی اساسی آمد، ولی در مقام عمل اجرا نشد و به این ترتیب ایده شکل‌گیری چنین نهادی همچنان جزء آرزوهای مردم و علمای دین باقی ماند. درصد بسیار بالایی از مردم کشور ما را مسلمانان تشکیل می‌دهند و این مردم نمی‌خواستند که امور و قوانین کشورشان برخلاف شرع و ارزش‌های اسلامی باشد. طبیعی بود که پس از پیروزی انقلاب اسلامی با رهبری امام خمینی(ره) و حضور روحانیت در صحنه، باید خواست مردم در زمینه تطابق قوانین با شرع و قانون اساسی به اجرا در می‌آمد. نباید قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران که در نتیجه رشادت‌های مردم و شهدا حاصل شده بود، بدون وجود نهادی ناظر و صیانت‌کننده از آن، به حال خود رها شود. با وجود عملیات روانی و رسانه‌ای دشمنان در زمینه چرایی وجود نهادی همچون شورای نگهبان باید گفت، در بیشتر کشورهای دنیا نهاد یا نهادهایی، همچون شورای نگهبان قانون اساسی در ایران، با مسئولیت حفاظت و حراست از قانون اساسی و همینطور نظارت بر انتخابات وجود دارد که با نام‌های مختلفی در سطح جهان شناخته می‌شوند. برای آنکه قانون اساسی دستخوش تصمیمات پارلمان‌ها قرار نگیرد و زیر پای حاکمان گذاشته نشود، نهادی برای حفظ قانون اساسی پیش‌بینی شد. قانون اساسی، قانون برتر کشور و یک میثاق ملی است که قوانین، مقررات و آیین‌نامه‌ها نباید با آن مغایرت داشته باشند. از سوی دیگر، عقل و تجربه بشر به این نتیجه رسیده که برگزاری انتخابات بدون وجود نهادی ناظر بر آن، در اصل به معنای نبود انتخابات است. هر کشوری که انتخابات را پذیرفته، نهاد ناظر بر انتخابات را هم دارد. در برخی کشور مسئولیت‌های صیانت از قانون اساسی و نظارت بر انتخابات، توأمان بر عهده یک نهاد است و در برخی کشورها نیز دو نهاد مجزا این دو مسئولیت را برعهده دارند. تنظیم‌کنندگان قانون اساسی ما در ابتدای پیروزی انقلاب با در نظر گرفتن تجربه دوران مشروطیت و نگاه به تجارب کشورهای اروپایی مثل فرانسه، نهاد شورای نگهبان قانون اساسی را برای مغایرت قوانین مجلس با شرع و قانون اساسی و همچنین نظارت بر انتخابات را پیش‌بینی کردند. نهاد حافظ قانون اساسی در آمریکا با نام «دادگاه فدرال»، در فرانسه «شورای قانون اساسی» و در اتریش «دیوان قانون اساسی» شناخته می‌شوند.
شورای نگهبان در منظومه فکری امام خمینی(ره) از چه جایگاهی برخوردار بود؟
امام راحل(ره) از مبدعان شورای نگهبان بودند و از همان ابتدا بر تشکیل نهادی بر صیانت از قانون اساسی تأکید داشتند. امام راحل(ره) از همان ابتدا با تمام اعتقاد در سخنرانی‌های مختلف از شورای نگهبان حمایت میکردند؛ چراکه می‌دانستند نبود شورای نگهبان به معنای انحراف نظام جمهوری اسلامی ایران است. امام راحل(ره) در 6 خرداد سال 1360 فرمودند: «همه توجه داشته باشند به مجرد اینکه یک مطلبی بر خلاف رای یک نفر است نباید بگوید شورای نگهبان درست نیست، این خودش درست نیست و باید خودش را اصلاح کند.» امام راحل(ره) همچنین به شورای نگهبان توصیه کرده‌اند که «شورای نگهبان بدون ملاحظه از هیچکس، فقط و فقط خدا را در نظر بگیرد.» امام(ره) نگران بودند که اگر نهاد صیانت‌کننده از شرع و قانون اساسی در کشور وجود نداشته باشد، دوباره مسائل مربوط به دوره مشروطیت به وجود بیاید؛ لذا در 25 اردیبهشت 1363 فرمودند: «تکلیف شرعی است که نگذارید مسائل شوم مشروطیت ایجاد شود و از آنجا عبرت بگیرید.» در همان روز امام راحل(ره) به شورای نگهبان تذکر دادند که در کار خود استوار باشید و با قاطعیت و دقت عمل کرده و به خداوند متعال اتکال کنید. همچنین امام راحل(ره) شورای نگهبان را گلوگاه نظام جمهوری اسلامی ایران و مرجع جلوگیری از انحراف نظام می‌دانستند. امام(ره) حساسیت بسیار زیادی به فقهای شورای نگهبان داشتند و میگفتند: «تضعیف و توهین به فقهای شورای نگهبان امری خطرناک برای کشور و اسلام است. همیشه انحرافات به تدریج در یک رژیم وارد میشود و در آخر رژیم را ساقط می‌کند. لازم است همه به طور اکید به مصالح اسلام و مسلمین توجه کنیم و به قوانین هرچند مخالف نظر و سلیقه شخصی‌مان باشد احترام بگذاریم و به این جمهوری نوپا که مورد هجوم قدرت‌ها و ابرقدرت‌هاست، وفادار باشیم.»
مهم‌ترین توصیه‌های امام(ره) به شورای نگهبان چه بود؟
امام راحل(ره) هم حامی شورای نگهبان بودند و هم مرتباً تذکرات و توصیه‌ای را به اعضای این شورا انجام می‌دادند. امام(ره) در 11 شهریور سال 1363 خطاب به اعضای شورای نگهبان تأکید می‌کنند که بر روی مواضع اسلام قاطعانه بایستند؛ البته به صورتی نباشد که انتزاع شود شما در همه جا دخالت می‌کنید. من با نهاد شورای نگهبان صد درصد موافقم و عقیده دارم که باید قوی و همیشگی باشد، ولی حفظ شورا مقداری به دست خود شماست و برخورد شما باید به گونهای باشد که در آینده هم به این شورا صدمهای نخورد. در 23 دی 1366 نیز امام(ره) گفتند: «نهاد شورای نگهبان همواره مورد تأیید اینجانب است و هرگز تضعیف نشده و نخواهد شد. این نهاد همیشه باید با بیداری و هوشیاری در خدمت به اسلام و مسلمین کوشا باشد.» کسانی که ادعای خط امامی بودن دارند، بدانند که خط امام(ره) خط تقویت شورای نگهبان است؛ چرا که اگر این نهاد ضعیف شود و در اثر فشارها نتواند به وظایف خود عمل کند، خطر نفوذ اجانب در کشور و تخطی قوانین از شرع و قانون اساسی به وجود میآید. در طول بیش از 30 سال گذشته نیز رهبر معظم انقلاب خط امام(ره) را در تقویت شورای نگهبان با صلابت ادامه داده اند.
شورای نگهبان قانون اساسی در بیش از 40 سال گذشته با چه مشکلات و چالش‌هایی روبه‌رو بوده است؟
طی 40 سال گذشته در زمینه مغایرت قوانین مجلس با شرع و قانون اساسی، جز چند مورد معدود، مشکل و چالش خاصی وجود نداشته است؛ اما چالش‌های نظارت بر انتخابات در هر دوره‌ای بنا به مقتضیات زمانی وجود داشته است. شورای نگهبان با عضویت شش فقیه و شش حقوقدان، در امر احراز صلاحیت داوطلبان برای حضور در انتخابات ملاک‌های گوناگونی را مدنظر قرار می‌دهد و ما نباید فراموش کنیم که احراز نشدن صلاحیت داوطلب شدن یک کاندیدا برای شرکت در انتخابات ریاست‌جمهوری، به معنای این نیست که آن داوطلب در تصدی سایر مسئولیت‌ها نیز صلاحیت ندارد. برخی احراز صلاحیت نشدهها که ظرفیت سیاسی پایینی دارند، بعد از اعلام موضع شورای نگهبان اقدام به ایجاد عملیات روانی و رسانه‌ای علیه این شورا می‌کنند.
شورای نگهبان در تصمیمات خود تا چه اندازه از مصلحت‌سنجی دوری می‌کند؟
اعضای شورای نگهبان به ویژه فقهای این شورا، شخصیتهای برجسته حوزوی و قریب‌المرجعیت هستند که مراتب بالای اخلاقی، معنوی و علمی دارند. حقوقدانان شورای نگهبان نیز مورد تأیید دو قوه قضائیه و مقننه هستند. هیچ کس ادعا ندارد که شورای نگهبان یک نهاد معصوم است، اما خط تقویت شورای نگهبان نباید فراموش شود. شورای نگهبان به هیچ وجه نهادی برای مصلحت‌سنجی نیست. کسی که عامل به عدالت، مؤمن به مبانی انقلاب و پایبند به ارزش‌های انقلاب نباشد، نمی‌تواند داوطلب انتخابات ریاست‌جمهوری باشد.
اگر قرار باشد یک ویژگی ممتاز شورای نگهبان نسبت به نهادهای همتای خودش در سایر کشورها را نام ببرید، آن یک ویژگی کدام است؟
یکی از ویژگیهای ممتاز شورای نگهبان نسبت به نهادهای مشابه خود در سایر کشورها این است که این شورای نگهبان به شدت مراقب آبروی افراد است. در برخی کشورها پروندههای افراد داوطلب برای انتخابات در معرض دید عموم قرار میگیرد و موجب ضایع شدن آبروی آن فرد میشود. البته همین امر هم ممکن است مشمول سودجویی عدهای قلیل و تأیید نشده در ایراد اتهام به شواری نگهبان باشد، اما آبروی افراد از همه چیز بالاتر است.