با توجه به تحولات اخیر سیاسی و نظامی در شمال غرب کشورو قفقاز جنوبی، یکی از سؤالاتی که در افکار عمومی مطرح است، اهمیت مرز ایران و ارمنستان برای جمهوری اسلامی و پیامدهای بحران سازی در نوار مرزی کشورمان است. پاسخ به این پرسش زمانی اهمیت بیشتری یافت که سنگ‌اندازی‌هایی در مسیر عبور کامیون‌ها از مرز مشترک ارمنستان و آذربایجان نیز انجام شد؛ از این رو برای بررسی موضوع و پاسخ به پرسش شکل گرفته با کارشناس امنیتی منطقه قفقاز به گفت‌وگو نشستیم که در ادامه می‌خوانید:
در خصوص طرح «همکاری شش کشور منطقه» و آثار آن در صورت اجرایی شدن به لحاظ سیاسی، امنیتی و اقتصادی به ویژه مسیرهای ترانزیتی برای تبادلات تجاری در منطقه شمال غربی ایران توضیح دهید.
بر اساس توافق انجام گرفته، میان جمهوری آذربایجان، روسیه و ارمنستان پس از جنگ ۴۴ روزه، ارمنستان متعهد شد که اجازه حمل‌ونقل ریلی و جاده‌ای بین دو بخش جمهوری آذربایجان را بدهد که به دلیل تحولات سیاسی داخلی ارمنستان و فشار گروه‌های ملی‌گرا و همچنین برخی نگرانی‌های ایران این بند از توافق تاکنون عملی نشده است.
با وجود اینکه این ابتکار با هدف برقراری امنیت قفقاز جنوبی دست کم از بیست سال پیش در برنامه‌های وزارت امور خارجه ایران بود و در اداره کشورهای مشترک‌المنافع روی این طرح کار شده بود؛ اما به دلیل وجود مناقشه قره‌باغ امکان تحقق آن وجود نداشت و مزید بر آن آمریکا، روسیه و فرانسه تمایلی به مشارکت ایران در فرآیند حل و فصل مناقشه قره‌باغ نداشتند، بخاطر همین این ابتکار هم به نتیجه نرسید.
اکنون این فرمت همکاری با اهداف اقتصادی از سوی رئیس‌جمهور ترکیه و پس از اتمام جنگ دوم قره‌باغ مطرح شده است که مورد پذیرش روسیه و دیگر کشورهای قفقاز جنوبی قرار گرفته است، هرچند این احتمال وجود دارد که آمریکا و رژیم صهیونیستی دربرابر مشارکت ایران در این طرح سنگ‌اندازی کنند.
در صورت اجرایی شدن این طرح، با توجه به وضعیت ناامنی فعلی در قفقاز جنوبی و نهایی نشدن حل مناقشه قره‌باغ و امضا نکردن قرارداد صلح میان آذربایجان و ارمنستان همچنین برقرار نشدن روابط میان ترکیه و ارمنستان همه کشورهای قفقاز جنوبی و سه کشور همسایه آن با توجه به موقعیت ژئوپولیتیکی و ژئواکونومیکی‌شان از این همکاری‌ها به درجات متفاوتی بهره‌مند خواهند شد. البته ارمنستان کشوری محصور در خشکی است که در میان چهار کشور ایران، گرجستان، ترکیه و جمهوری آذربایجان قرار گرفته است و به دلیل بسته بودن مرزهای این کشور با جمهوری آذربایجان و ترکیه، درصورت برقراری روابط با این دوکشور از فرصت‌هایی که پیشتر به دلیل اشغال اراضی آذربایجان خود را از آنها محروم کرده بود، با شروع روابط و گشایش مرزها بهره‌مند خواهد شد.
چرا مرز ایران و ارمنستان یک گذرگاه راهبردی برای جمهوری اسلامی ایران به شمار می‌آید؟ نقش مناقشات اخیر در پر رنگ‌تر شدن اهمیت کریدوری میان دو کشور چگونه ارزیابی می‌شود؟
در رابطه با کریدور یا جاده زنگزور سه ملاحظه جدی وجود دارد:
1ـ ترکیه و آذربایجان بر بین‌المللی شدن این کریدور خارج از نظارت ارمنستان تأکید دارند که با توجه به پهنای زیاد باند کریدور و فاصله ۴۵ کیلومتری مغری تا زنگزور احتمال می‌رود مرز ارمنستان با ایران را تحت‌الشعاع خود قرار دهد. (نوردوزـ مغری) اگرچه تاکنون ازسوی ارمنستان واکنش جدی و اعتراضی نسبت به انسداد احتمالی مرز این کشور با ایران صورت نگرفته است! سؤال اساسی در همین رابطه این است که اگر ارمنستان به بسته شدن مرز خود با ایران به ازای گشوده شدن مرزهایش با آذربایجان و ترکیه و اتصال به روسیه از طریق آذربایجان رضایت دهد، عکس‌العمل ایران چگونه خواهد بود؟ البته بنظر نمی رسد که ارمنی ها چنین رفتاری از خود داشته باشند ولی در نظر گرفتن همه سناریوها در این موضوع خالی از لطف نخواهد بود.
2ـ تأکید ارمنستان مبنی بر احداث جاده در زنگزور با پهنای باند کوتاه تنها برای اتصال نخجوان به آذربایجان از طریق این مسیر و تحت نظارت قرار گرفتن جاده ازسوی دولت ارمنستان با توجه به اینکه زنگزور که ارمنی‌ها نام «سیونیک» بر آن نهاده‌اند، جزء تمامیت ارضی این کشور و غیر قابل نقض است، منطقی به نظر می‌رسد و دراین صورت خدشه‌ای به مرز ارمنستان با ایران وارد نمی‌شود.
3ـ نکته قابل تأمل دیگر این است که برخی با توجه به اظهارات سران ترکیه و آذربایجان معتقد بودند ترکیه و آذربایجان به دنبال اشغال زنگزور و خارج کردن آن از حیطه تمامیت ارضی ارمنستان و ایجاد کریدور هستند که به نظر می‌رسد بیشتر برای امتیازگیری از ارمنستان صورت می‌گرفت؛ چنانچه به تازگی رئیس‌جمهور آذربایجان اعلام کرد با وجود اینکه زنگزور صد سال پیش از این جزء خاک آذربایجان بوده؛ اما کشورش هیچ طمعی نسبت به اراضی ارمنستان ندارد. البته ناگفته نماند حساسیت به موقع جمهوری اسلامی می تواند در عقب نشینی مقامات جمهوری آذربایجان تاثیرگذار باشد.
آنچه بیشتر حائز اهمیت است نقش پررنگ روسیه در قفقاز جنوبی از ابتدای شروع مناقشه و تداوم و برقراری آتش بس و از این پس تا زمان امضای قرارداد صلح است که در چگونگی اتصال نخجوان به آذربایجان نیز ادامه خواهد داشت؛ به ویژه آنکه این مسیر از حیث اتصال روسیه به ارمنستان ازطریق آذربایجان و ترکیه به نفع روسیه نیز خواهد بود و حتی اگر آمریکا هم مخالف چنین طرحی باشد، نخواهد توانست هیچ مانعی دربرابر آن ایجاد کند. اهمیت مرز ایران و ارمنستان و از طریق ارمنستان به گرجستان و دریای سیاه و اروپا درحال حاضر از جهت آلترناتیو بودن آن است، زیرا تاکنون به دلیل مناسب نبودن راه ارمنستان به گرجستان (که احداث آن نیازمند دست کم دو میلیارد است) از این مسیر کامیون‌های ایرانی عازم گرجستان و دریای سیاه نشده‌اند.
به تازگی هم مرز این کشور به روی تریلرهای ایرانی بسته شد و همزمان با این تحولات سه کشور ترکیه، آذربایجان و گرجستان رزمایش نظامی مشترک برگزار کردند و وزرای دفاع سه کشور در زمینه این همکاری‌ها توافق‌نامه‌ای به امضا رساندند. کامیون‌های ایرانی از نوردوز به مغری و ایروان یا سایر شهرهای ارمنستان تردد می‌کردند که به تازگی آذربایجان در واکنش به تردد کامیون‌های ایرانی به خانکندی، در محور ۶ کیلومتری از مسیر ۲۱ کیلومتری گوروس‌ـ قاپان که متعلق به این کشور می‌دانند، اقدام به دریافت ۱۳۰ دلار از هر کامیون بعنوان عوارض ورود به خاک آذربایجان کرد که حدود ۶۰ کامیون ایرانی مجبور به استفاده از محور قاپان‌ـ تاتئو در خاک ارمنستان که بسیار نامناسب است، شدند. درحال حاضر این مسیر ۴۳ کیلومتری با مشارکت ایران دردست بازسازی است که اتمام آن می تواند از نقش راهبردی آذربایجان بکاهد. بنابراین رفتار نامناسب این کشور در آینده به ضرر خود خواهد بود.
تحولات اخیر چقدر ایجاد سریع‌تر این کریدور را ضروری می‌کند؟ آیا آمریکا می‌تواند در ایجاد آن مانع‌تراشی کند؟
نگرانی ایران این است که اگر مرز نوردوزـ مغری مسدود شود، ایران به راه‌های ترکیه و آذربایجان وابسته خواهد شد و درصورت انسداد احتمالی مرزهای‌شان با ایران، ارتباط زمینی ایران با روسیه و اروپا قطع خواهد شد.
اتصال ترکیه به آذربایجان از طریق نخجوان و ارمنستان زمان انتقال کالا را کوتاه‌تر و نقش ترانزیتی گرجستان و ایران را کاهش خواهد داد، حتی در آینده می‌تواند از نقش راه آهن قارص‌ـ تفلیس‌ـ باکو بکاهد و بر موقعیت ترانزیتی دریای خزر بیفزاید.
اگرچه تحقق این طرح‌ها با توجه به شرایط پساجنگ ۴۴ روزه در منطقه و مشکلات فنی و امنیتی موجود از جهت مناطق مین‌گذاری شده از سوی ارمنستان در اراضی آزاد شده از اشغال و برخی تنش‌های موجود، زمانبر خواهد بود؛ اما با توجه به چراغ سبز روسیه به احتمال زیاد اجرای تدریجی آن صورت خواهد گرفت؛ چرا که حتی اگر آمریکا هم مخالفتی داشته باشد، بعید است بتواند در مقابل اجرای آن مانع‌تراشی کند، هرچند دررابطه با مشارکت ایران در قالب فرمت ۳+۳ احتمال ممانعتش دور از ذهن نیست.
در خاتمه ذکر این نکته ضروری خواهد بود که اگرچه نگاه دوراندیشانه به نیازهای استراتژیک ودر نظر گرفتن آلترناتیو‌های مختلف در زمینه‌های گوناگون به ویژه در حوزه ژئوپولیتیک و مسیرهای ترانزیت کالا و انرژی امری واجب و ضروری است و اقدامات لازم باید انجام شود؛ اما به موازات آن باید مزید بر تنش‌زدایی در روابط خارجی روابط کشورهای همسایه با یکدیگر به گونه‌ای تنظیم شود که هیچ راهی برای هیچ کشوری مسدود نشود؛ چرا که همین موضوع سبب ایجاد خلل در امنیت منطقه و مانع توسعه کشورها و رفاه ملت‌ها می‌شود.