درک اصلی از چالش اقتصادی ایران که در یک دهه اخیر به وجود آمده است، می‌تواند اوضاع اقتصادی ایران را بهبود بخشد. چشم‌انتظاری دولت یازدهم و دوازدهم برای گره‌گشایی از مشکلات اقتصادی از برخی کشور‌ها و مذاکرات نه تنها گره‌ای از مشکلات اقتصادی را باز نکرد، بلکه اقتصاد ایران را با چالش‌های بزرگی نیز همراه کرد. تأکید بیش از حد دولت روحانی بر مذاکره و برجام سبب شد که یک انتظار غیرمعقولی در کشور ایجاد شود. این روند همچنین موجب شد عملیات رسانه‌ای عظیمی در داخل و خارج از کشور در جهت دوگانه‌سازی معیشت- مذاکره به‌وجود بیاید و تنها راه حل مشکلات اقتصادی را «مذاکره» مطرح کند. در چنین فضای مدیریت داخلی برای حل مشکلات اقتصادی رها شد و همه به انتظار چیدن میوه برجام نشستند. در طرف مقابل نیز دشمن با جنگ رسانه‌ای و رفع نکردن تحریم‌ها اقتصاد ایران را شرطی نگه داشت. بدیهی است که شرطی نگه داشتن اقتصاد ایران، کاملاً به نفع غرب و در جهت مخالف منافع ملی ایران است. تأکید بر مذاکره برای حل چالش اقتصادی سبب تشدید دوگانه معیشت- مذاکره خواهد بود و این به معنای این است که حل مشکلات کشور به مذاکره وابسته است؛ در حالی که این خلاف واقعیت است. در این میان، جمع‌آوری نظرات اقتصاددانان نشان می‌دهد آدرس رفع مشکلات اقتصادی در برجام نیست:
علی آقا محمدی:
۵۰ درصد تولید ناخالص ملی کشور به تجارت خارجی نیازی ندارد و منتظر ماندن در آن برای حصول نتایج در مذاکرات خارجی درست نیست. نباید برای اقدامات مبتنی بر توافق اروپایی معطل بمانیم، بلکه باید به فکر رونق تجارت‌مان با شرق باشیم. باید جهت تولیدمان را تغییر دهیم. با توجه به قابلیت‌های زنجیره‌ای مختلف تولید پوشاک، مبل، طلا و جواهرات، محصولات ارگانیک، دارو و میکرو الکترونیک، باید تلاش کنیم تا تولید این محصولات به صرفه شود و برای افزایش تولید قوانین‌مان را به نفع تولیدکنندگان اصلاح کنیم.
محمدرضا امامقلی، کارشناس اقتصاد سیاسی:
برجام درمانی برای اقتصاد کشور فایده ندارد، سال‌ها مردم را در انتظار نقد شدن چک برجام گذاشتیم؛ در صورتی که از ابتدا نیز مشخص بود این چک برگشتی است و نقد نخواهد شد. اگر دوباره بخواهیم راه گذشته را دنبال کنیم خواه ناخواه به ظرفیت‌های داخلی بی‌توجه می‌شویم و لاجرم چشم به گشایش خارجی خواهیم داشت.
محمد خوش‌چهره، اقتصاددان:
گره زدن رونق تولید و دیگر گشایش‌های اقتصادی به تسهیل روابط خارجی سم مهلک است. متأسفانه حل بعضی از مشکلات به عوامل برون‌زا گره خورده که این موضوع اصلاً درست نیست. ما باید در بخش قاچاق یا واردات که یکی از موانع مهم رونق تولید است، سیاست‌گذاری‌های مناسبی را اعمال کنیم. علاوه بر این، در بخش نظارت و استانداردسازی نیز عملکرد مثبتی صورت نگرفته است. هویت‌دهنده اقتصاد ملی تولید ملی است؛ به گونه‌ای که اگر درآمد مالی کشور متأثر از تولید ملی باشد، به طور حتم اقتصاد کشور مسیر پیشرفت را طی خواهد کرد و همه از این درآمد منتفع خواهند شد، اما وقتی درآمد ملی متأثر از تولید ملی نباشد و ما این موضوع را به متغیر‌های خارجی وصل کنیم، به طور حتم آسیب‌پذیر خواهیم شد.
ساجد صمدی قربانی، کارشناس مسائل اقتصادی:
مسئله «درون‌زایی اقتصاد» یکی از مؤلفه‌های مهمی است که حاکم نبودن آن بر دستگاه حکمرانی اقتصادی کشور می‌تواند از جمله عیوب ساختاری اقتصاد ایران تلقی شود. به عبارت دیگر، متولیان مدیریت اقتصادی در یک جامعه می‌توانند شکوفایی اقتصاد را از دو بستر متفاوت که مبتنی بر دو تفکر متمایز هستند، پیگیری کنند. اگر تفکر درون‌زایی در نقطه کانونی تصمیم‌گیری برای اقتصاد کشور قرار گرفت و همه اقدامات اجرایی دولت مبتنی بر آن دنبال شد، متغیر‌هایی نظیر«بومی‌سازی فناوری‌های مورد نیاز برای تولید»، «هدایت نقدینگی موجود در جامعه به سمت بخش تولیدی»، «ارتقای کیفیت نیروی انسانی فعال در عرصه تولید»، «بهبود فضای کسب‌وکار» و در یک کلام رونق تولید ملی موضوعیت پیدا می‌کند.
احسان سلطانی، پژوهشگر اقتصاد:
امروز راه نجات اقتصاد کشور رونق تولید است، اما رانت و سوءمدیریت‌ها مانع اجرای این موضوع شده است. جالب اینجاست که با افزایش قیمت ارز برخی از صنایع بزرگ به دلیل عدم کاهش قیمت‌ها اجناس خود را احتکار می‌کردند. چرا با آنها برخورد نشد؟ به نظر می‌رسد دست‌های پشت‌پرده {در زمان دولت روحانی} خواستار تشدید رکود در اقتصاد کشور هستند تا در نهایت تن دادن به مذاکرات را راه نجات کشور عنوان کنند؛ در حالی که این موضع اشتباه مطلق بوده و به نوعی خیانت به کشور است.
فیصل مرداسی، فعال اقتصادی:
بسیاری از مشکلات اقتصادی در درون کشور قابل حل است. وابسته کردن حل مشکلات اقتصادی به برجام و مسائلی خارج از اراده داخلی جز اینکه گرهی در تصمیمات و برنامه‌ریزی‌ها ایجاد کند، مشکلی از مشکلات کشور را برطرف نمی‌کند. به عبارتی، اگر با تولیدکنندگان جلسه‌ای بگذاریم و مشکلات آنها را بشنویم، خواهیم دید که بیش از ۹۰ درصد مشکلات آنها موضوعاتی است که مربوط به مدیریت داخلی کشور است، نه مربوط به موضوعات بین‌المللی. فضای بین‌المللی و میزان تعاملات ایران با بازار‌های منطقه‌ای و بین‌المللی و جابه‌جایی پول و ورود تکنولوژی مسائل مهمی هستند؛ اما در حال حاضر بسیاری از تولیدکنندگان ما با مدیریت داخلی و بدون در نظر گرفتن برجام و حتی با خاتمه برجام قابل حل و قابل رسیدگی است.
آرمان حاجیان فرد، کارشناس اقتصادی:
بررسی و آنالیز سیاست‌های اقتصادی دولت‌ها بدون تبیین ملاحظات اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و بین‌المللی مثمرثمر نخواهد بود؛ از طرفی دولت روحانی باید قبول می‌کرد که قبل و بعد برجام به زعم اظهارات دولتمردان هیچ اتفاق خاصی برای اقتصاد کشور رخ نداد. ما {الان} بیشتر دچار خودتحریمی بوده و به جای برنامه‌ریزی بر روی داشته‌ها و منابع داخلی کشور نمی‌بایست به وعده‌های پوچ غرب اتکا می‌کردیم.{در حال حاضر} با مشخص شدن چهره واقعی آمریکا برای دولتمردان بهترین فرصت برای بازمهندسی فضای کسب‌وکار و تلاش مجدانه برای تحقق گام به گام سیاست‌های اقتصاد مقاومتی است.
نکته پایانی: بعد از گذشت چندین سال از برجام مذاکره با غرب، نه تنها هیچ گونه تحریمی برداشته نشد؛ بلکه بالای 1500 تحریم نیز بر تحریم‌های قبلی افزوده شد. در چنین فضایی بیشتر اقتصاددانان و همچنین مردم به بی‌فایده بودن مذاکره تأکید دارند. البته برخی از کارشناسان معتقدند، دولت رئیسی با توجه به نگاه داخلی و با شعار تقویت از درون، مورد احترام جامعه است. انتظار می‌رود، دولت رئیسی مسیر قبلی در باب مذاکره را ادامه ندهد و در راستای تقویت اقتصاد ملی، راهکار داخلی ارائه کند. اینکه مذاکرات وین ادامه پیدا کند و همچون غرب، دولت محترم نیز به ادامه آن تأکید کند، دوگانه مدنظر محور شیطانی عبری- غربی، یعنی معیشت- مذاکره را تشدید کرده‌ایم و مدیریت اقتصاد از دست دولت سیزدهم خارج خواهد شد. «تولید ملی» هویت‌دهنده و نجات‌دهنده جمهوری اسلامی از چالش‌های اقتصادی پیش روست.