با آغاز دولت سیزدهم و چاره‌اندیشی‌های صورت‌گرفته فروش نفت افزایش چشمگیری داشته است تا جایی که روزنامه «وال‌استریت ژورنال» در گزارشی می‌نویسد: «میزان فروش نفت ایران افزایش چشمگیری داشته است و صادرات نفت ایران در سه ماه نخست سال میلادی جاری با 12 درصد افزایش به 750 هزار بشکه در روز رسیده است.» از سوی دیگر، بازار جهانی نفت نیز در حال حاضر با کاهش ظرفیت مازاد تولید نفت جهانی مواجه است که ناشی از سرمایه‌گذاری کم، وضعیت سخت‌تر بازار، کاهش ذخایر جهانی نفت، تحریم‌ها علیه روسیه و ممنوعیت واردات نفت روسیه از سوی آمریکاست و فرصت خوبی را برای افزایش فروش نفت و در پی آن افزایش درآمدهای ارزی کشور فراهم کرده است؛ اما این مسئله وجود دارد که حال که افزایش صادرات نفتی به افزایش درآمدهای ارزی در کشور منجر می‌شود، نحوه هزینه‌کرد درآمدهای ارزی از سوی دولت باید به چه شکلی باشد تا هم اوضاع اقتصادی بهبود یابد و هم رفاه عمومی تحت تأثیر قرار گیرد. برای بررسی این مهم با دکتر مرتضی افقه، عضو هیئت علمی دانشگاه چمران و اقتصاددان به گفت‌وگو نشسته‌ایم.
* با توجه به وضعیت کنونی کشور، نحوه هزینه‌کرد درآمدها باید به چه شکلی باشد تا وضعیت اقتصادی بهبود یابد؟
درآمدهای کشور هم اکنون بسیار محدود هستند و علم اقتصاد اینجا به کار می‌آید. تعریف اقتصاد توزیع منابع محدود بین نیازهای نامحدود است، الان که ما با کمبود درآمدهای ارزی روبه رو هستیم، طبیعتاً یکی از نیازهای مهم مردم اشتغال است که باید در زمینه اشتغال سرمایه‌گذاری شود؛ چون این فقر هم اکنون پاشنه آشیل حکومت است و به دلیل بی‌تدبیری‌های گذشته صورت گرفته است. بنابراین، اولویت تا زمانی که تحریم‌ها برداشته شوند و شرایط عادی شود، همین است؛ یعنی بیشتر اولویت‌ها باید به ایجاد اشتغال، کاهش فقر و نابرابری‌ها و توزیع عادلانه ثروت اختصاص یابد.
* در حال حاضر گفته می‌شود وضعیت فروش نفت بهتر شده، تحلیل شما از این موضوع چیست؟ آیا آماری دارید؟
بله، بالقوه ما در بهترین موقعیت برای صادرات نفت هستیم و باید از این شرایط به نحو احسن استفاده کنیم؛ به ویژه با درگیری‌هایی که در اروپا با روسیه پیش آمده و تحریمی که می‌خواهند انجام دهند، طبیعتاً میزان صادرات نفت از روسیه و واردات نفت از اروپا کاهش می‌یابد و ما می‌توانیم از خلأ ایجاد شده برای جایگزینی با بازارهای روسیه بهره ببریم. همه اینها و بهره‌گیری از موقعیت پیش آمده به زیرکی و باهوشی سیاست خارجی و البته تصمیمات سیاست‌گذاران و تصمیم‌سازان کشور بستگی دارد.
* فکر می‌کنید در صورت بهبودی وضعیت فروش نفت که البته اکنون هم شرایط با توجه به خبرها و صحبت‌های بانک مرکزی و وزیر نفت خیلی بهتر است، دولت درآمدهای حاصل را چطور باید هزینه کند؟
از سال‌های قبل دولت بدهی‌هایی دارد؛ ما سه سال تحریم بودیم و دولت نتوانست نفت بفروشد و برای جبران با اجازه مقامات معادل ارزهایی که می‌دانستند برای ایران است، ولی بلوکه شده بود، در کشور نقدینگی چاپ شد؛ حالا بعضی می‌گویند بخشی از این ارزها که می‌آید، باید به بانک مرکزی داده شود.
مشکل عمده اقتصاد ما داخلی است. اگر چه این چهار سال اخیر تحریم‌ها نقش اساسی در مشکلات معیشتی مردم داشتند؛ اما بی‌تدبیری های گذشته سبب شد که ما نتوانیم از فرصت‌ها استفاده کنیم.
اما مسئله این است که مشکلات فقط اقتصادی نیستند که با فرمول‌های اقتصادی حل بشوند؛ لذا باید یکسری ساختارهای غیر اقتصادی اصلاح شوند که آنها هم زمانبر و همراه با مقاومت هستند.
بنابراین مجموعه حاکمیت و نه فقط دولت باید عزم‌شان این باشد که ساختارهای ضد تولید و ضد توسعه را اصلاح کنند تا ما بتوانیم اگر گشایشی در رفع تحریم‌ها شد، از آن استفاده کرده و آسیب‌پذیری اقتصادی کشور را از تحریم‌های اقتصادی آتی به حداقل برسانیم.
* یکی از موارد مهمی که برای هزینه‌کردهای درآمدهای نفتی عنوان می‌شود، این است که باید از هزینه وارداتی که برای کالاهای اساسی نیست، اجتناب کرد؛ مواردی که شاید در دولت‌های گذشته به لحاظ وجود تحریم‌هایی که اکنون هم هست رعایت نشد، نظر شما چیست؟
این یک امر معمول و منطقی است؛ وقتی شما با کمبود منابع مواجه هستید، این منابع کمیاب باید صرف نیازهای اصلی و اساسی شود و خنده‌دار خواهد بود اگر این منابع صرف نیازهای بیستم مردم شود؛ اما با وجود این توصیه‌ها باز هم سازوکارها به گونه‌ای نیست که از این واردات ممانعت به عمل بیاید و احتمالاً با نفوذهایی که افراد دارند، باز هم کالاهایی وارد می‌کنند که جزء نیازهای غیر ضروری مردم است.
* راه‌های درآمدزایی کشور به جز فروش نفت چیست؟
این هم از آن مسائل قدیمی است که از ابتدای انقلاب بوده و هنوز ادامه دارد که باید وابستگی را به فروش نفت کاهش بدهیم، ولی متأسفانه به دلیل سهل‌الوصول بودن درآمدهای نفتی باز هم بر درآمدزایی به جز نفت تمرکز نکرده‌ایم و مدیران نسبت به این هدف مهم تنبل شده‌اند.
درآمد ارزی فقط از طریق صادرات ممکن می‌شود. اگر قرار است نفت نفروشیم و وابسته به نفت نباشیم، باید تولیدات داخلی‌مان را هم به لحاظ کمی و هم کیفی بهبود ببخشیم. این امر تازه‌ای نیست، اما متأسفانه اینقدر موانع سرراه تولید داخل هست که امکان‌پذیر نیست.
سال گذشته هم به خاطر دارید که عنوان سال «تولید؛ پشتیبانی ها و مانع زدایی ها» بود؛ اما همانطور که عرض کردم ما دست به اصلاح ساختارهای ضد تولید نمی‌زنیم.
اگر قرار است درآمدی مازاد بر درآمد نفت داشته باشیم، باید اینقدر تولیدمان زیاد باشد که بتوانیم صادر کنیم؛ اما فقط کمیت کافی نیست و کیفیت باید در حدی باشد که بتوانیم بازارهای خارجی را در برابر کالاهای رقیب تسخیر کنیم. اما اینها هم کافی نیست، ما گاهی کمیت و کیفیت خوب داشتیم، اما بروکراسی‌های ناکارآمد مرتبط با تجارت خارجی اینقدر زیاد است که ما فرصت‌های بسیاری را از دست دادیم.
وقتی شوروی به کشورهای مختلف تقسیم شد، از این فرصت استفاده نکردیم. وقتی عراق از دست صدام رها شد و بازار بسیار خوب و آماده‌ای برای ایران بود، باز به دلیل همان بروکراسی‌های ناکارآمد نتوانستیم از این بازار استفاده کنیم. الان هم اگر آن بروکراسی ناکارآمد رفع نشود، متأسفانه نه کمیت و نه کیفیت و نه موانع را نمی‌توانیم برداریم که درآمد ارزی حاصل از تولیدات غیر نفتی جایگزین درآمد حاصل از نفت شود.