ریزگردها مهمان ناخوانده این روزهای آسمان غرب آسیا و کشور ما هستند، ذراتی به اندازه میکرون که در نتیجه کم بارشی و خشکی زمین، پیوند و چسبندگی خود را با دیگر ذرات خاک از دست داده و حالا با وزش باد به تمام منطقه ما سرک می‌کشند[...]
ریزگردها مهمان ناخوانده این روزهای آسمان غرب آسیا و کشور ما هستند، ذراتی به اندازه میکرون که در نتیجه کم بارشی و خشکی زمین، پیوند و چسبندگی خود را با دیگر ذرات خاک از دست داده و حالا با وزش باد به تمام منطقه ما سرک می‌کشند. ریزگردهایی که اثرات مخرب شدیدی بر زندگی ما و محیط زیست ما دارند؛ تخریب سیستم‌های شهری، مرگ جانوران و نابودی گیاهان تنها بخشی از آسیب‌های این ذرات معلق است. برای بررسی بیشتر این پدیده و راه‌های مقابله با آن با دکتر اسماعیل کهرم، فعال محیط زیست و مشاور پیشین رئیس سازمان حفاظت محیط زیست در امور محیط طبیعی کشور به گفت‌وگو نشسته‌ایم. این مصاحبه را پیش‌رو دارید.
* منشأ پدیده گرد و غبارهای اخیر ایران کجاست و آثار مخرب آن را چطور ارزیابی می‌کنید؟
منشأ ریزگردها در ایران دوگانه است: بخشی داخل ایران و بخشی خارج از ایران. تصاویر ماهواره‌ای نشان می‌دهد، شرق آفریقا، سوریه، عربستان، ترکیه و عراق مبدأ ریزگردهایی هستند که از بیرون مرزها به آسمان ایران می‌آیند.
منشأ داخلی ریزگردها هم استان‌هایی، مانند سیستان و بلوچستان، کویر مرکزی و هر جایی است که خاک بدون پوشش گیاهی دارد. این ریزگردها را باد بلند می‌کند و به هر جهتی که بوزد، اینها را با خود حرکت می‌دهد.
* آثار مخرب این پدیده چه آسیب‌هایی وارد می‌کند؟
اول از همه اینکه سلامت افراد را در معرض خطر قرار می‌دهد. در این زمینه لازم است به این نکته اشاره کنم که از نظر اندازه ریزگردها به دو دسته تقسیم می‌شوند، دسته اول آن ریزگردهایی هستند که از 2 میکرون، یعنی دو هزارم میلیمتر بزرگ‌ترند که خیلی ریز است. حال چرا این موضوع مهم است، چون این ذرات که از 2 میکرون بزرگ‌ترند، در نای و نایژه که اکسیژن با گاز co2 تبادل پیدا می‌کند و نمی‌گذارد این تبادل انجام بشود؛ در نتیجه باعث نفس تنگی شده و گاز کربنیک راحت خارج نمی‌شود. لذا فرد به دلیل تنفس ناقص دچار بیماری می‌شود و یک بیماری ممتد به او دست می‌دهد که بعد از یک یا دو سال به مرگ نیز می‌انجامد، لذا ما می‌بینیم که در سلامت فرد هم مؤثر خواهد بود. افزون بر این، آثار پدیده ریزگردها می‌تواند بسیار متفاوت و گسترده باشد که یکی از مهم‌ترین آنها ایجاد اختلال در زندگی مردم است.
دو سال پیش وقتی در اهواز ریزگرد آمد، تمام سازوکار یک شهر مدرن به هم ریخت، یعنی برای نمونه کامپیوترها از کار افتادند، منابع آب و موتورهایی که آب را با آن می‌کشند از بین رفتند، تمام سیستم‌های مخابرات و تلفن از کار افتادند و هواپیماها نیز پرواز نمی‌کردند؛ به این دلیل که مخابرات کار نمی‌کرد و بین برج مراقبت و خلبان‌ها ارتباط خوبی برقرار نبود و در نتیجه هواپیماها نمی‌توانستند پرواز بکنند. در حال حاضر، در دانشگاه‌های اروپا و آمریکا به عنوان کتاب درسی دارند به دانشجوها و مهندسان و کارگزاران اجتماعی می‌گویند که ببینید ریزگرد تا چه حد می‌تواند مؤثر باشد و سازوکارهای شهری را از کار بیندازد. این شوخی نیست، اهواز نمونه یک شهر مدرن است که تمام سیستم‌هایش از کار افتاده بود و معلوم شد ریزگرد می‌تواند چنین تأثیری داشته باشد. آب آشامیدنی، مخابرات و الکتریسیته و... تمام اینها تحت تأثیر این پدیده ریزگرد قرار گرفته‌اند.
* توسعه پایدار در چنین شهری چیست و چه آسیبی به آن می‌رسد؟
محور توسعه پایدار انسان است؛ یعنی برای نمونه ما در کره ماه چیزی به اسم توسعه پایدار نداریم؛ زیرا در آنجا انسانی وجود ندارد که از آن بهره‌ور بشود. انسان هر کجا که هست، آنجا محور قرار می‌گیرد و تمام تلاش‌هایی که در مملکت ما یا ممالک دیگر انجام می‌گیرد، برای انسان است و اگر انسان نباشد، نه توسعه پایداری هست و نه پیشرفت و تعالی وجود دارد. حال اگر سلامت انسان تحت تأثیر ریزگرد قرار بگیرد، در آن صورت ما چیزی به نام پیشرفت‌های اجتماعی نخواهیم داشت، حال چه پایدار باشد و چه غیر پایدار.
* تأثیر این پدیده در محیط زیست گیاهی و جانوری چیست و چه راهکاری دارد؟
بین ما انسان‌ها و جانوران و گیاهان آنقدر که شباهت هست، اختلاف نیست. همان چیزی که ما را زجر می‌دهد، حیوانات را هم زجر می‌دهد. همان چیزی که باعث رشد ما می‌شود، موجب رشد حیوانات هم می‌شود. جایی ندیده‌اید که یک گیاه از نفت سرچشمه بگیرد، نفت او را هم می‌کشد و ما را هم می‌کشد. همانطور که این ذرات باعث ناراحتی ما می‌شود، بر روی ذرات ریز گیاهان می‌نشیند و نمی‌گذارد تکثیر و تقطیر پیدا بکند. تکثیر یعنی آب به صورت بخار از روی گیاه بلند می‌شود و تقلیل یعنی آب به صورت قطره. وقتی اینها صورت نگیرد، برگ زرد می‌شود و چهره‌اش پژمرده می‌شود و به این ترتیب موجب ناراحتی و امراض گیاه و جانور هم می‌شود.
راهکار فوری که برای نمونه ماده‌ای وارد اتمسفر یا خاک بکنیم، نداریم. همه راه‌های مقابله طولانی‌مدت است، چرا که این عارضه مزمن است و به مرور زمان شکل گرفته و مساحت گسترده‌ای در جهان را درگیر کرده است. این پدیده که طی سال‌ها شکل گرفته، به این سادگی و با عجله قابل درمان نیست.
ولی اگر ما یک راه حل طولانی‌مدت مثلاً 10 ساله بخواهیم، باید بگویم که ما از همین حالا باید مصمم شویم که از عریان شدن خاک و از بین بردن پوشش گیاهی با چرای بی‌رویه جلوگیری کنیم؛ باید مصرف بیش از حد آب را متوقف کنیم و نگذاریم زمین‌ها خشک بشوند؛ باید از فرسایش خاک جلوگیری بکنیم و... . این اقدامات در یک بازه بیش از 10 سال پاسخ خواهند داد؛ و گرنه به قول سعدی شیرازی «سعدی به روزگاران مهری نشسته در دل/ بیرون نمی‌توان کرد الا به روزگاران»؛ یعنی وقتی شکل‌گیری پدیده‌ای سال‌ها طول کشیده، نمی‌توانیم به سرعت آن را پشت سر بگذاریم، بلکه برای عبور از آن باید زمان زیادی را صرف بکنیم تا اوضاع عادی شود.