بررسی راهکار عبور از بحران امنیت غذایی در گفت‌وگو با فاطمه پاسبان، پژوهشگر اقتصاد کشاورزی
این روزها امنیت غذایی در دنیا دچار چالش شده است؛ چالشی که برخی کشورهای فقیر در امنیت غذایی را فقیرتر و خیلی‌های دیگر را چند پله در نُرم جهانی پایین کشیده است[...]
این روزها امنیت غذایی در دنیا دچار چالش شده است؛ چالشی که برخی کشورهای فقیر در امنیت غذایی را فقیرتر و خیلی‌های دیگر را چند پله در نُرم جهانی پایین کشیده است. برای بررسی این مهم با دکتر فاطمه پاسبان، پژوهشگر حوزه امنیت غذایی به گفت‌وگو نشسته‌ایم که در ادامه می‌خوانید.
* وضعیت امنیت غذایی را در ایران و جهان چطور ارزیابی می‌کنید؟
امنیت غذایی از طریق شاخصه‌های آن قابل اندازه‌گیری و سنجش و در نهایت ارزیابی است که روند گذشته آن چه بوده و چشم‌انداز آینده آن چه خواهد شد. شاخصه‌های امنیت غذایی، یعنی دسترسی به غذا (غذا در دسترس همه مردم باشد)، توانایی اقتصادی (داشتن قدرت و توانایی خرید غذا) و غذای سالم از منظر استانداردهای بهداشتی و سلامت غذاست. به نظر می‌رسد، هر سه مؤلفه مهم امنیت غذایی در ایران در مخاطره قرار دارد. دلایلی از جمله تغییرات اقلیم (سیل، تگرگ، سرمازدگی، گرمای شدید و...)، تورم شدید در بخش تولیدی و مصرف و بازاریابی و فروش، بحران خاک و فرونشست زمین، تحریم‌ها و سیاست آزادسازی نرخ ارز، رانت، قاچاق، کووید‌ـ19 و... همه دست به دست هم داده‌اند که هر سه مؤلفه امنیت غذایی تضعیف شود. برای نمونه، از منظر توانایی اقتصادی هر روز شاهد گرانی اقلام غذایی و محصولات کشاورزی هستیم. بر اساس آمارمنتشر شده مرکز آمار در فروردین ماه 1401 نسبت به مدت مشابه سال قبل از 52 اقلام مواد غذایی، قیمت 40 قلم مواد غذایی بیش از 20 درصد افزایش داشتند؛ به طوری که برای نمونه قیمت برنج ایرانی 115 درصد، ماهی قزل‌آلا 55 درصد، عدس 60 درصد و ماست پاستوریزه 50 درصد افزایش قیمت داشته‌اند. این در شرایطی است که هنوز ارز 4200 برقرار بوده و آثارحذف ارز 4200 تومانی بر افزایش قیمت مواد غذایی(مستقیم) که نهاده یا محصول نهایی آن از این ارز بهره می‌گرفتند و آثار غیر مستقیم (افزایش تورم، تغییر الگوی انتظارات مردم، تغییرالگوی مصرف و...) اتفاق نیفتاده است. به عبارتی ساختار افزایش قیمت در گروه مواد غذایی وجود داشته و برخی قیمت‌ها به اندازه‌ای افزایش یافته که از سبد مصرف گروهی از خانوارها حذف یا مقدار مصرف آن کاهش یافته است و دسترسی فیزیکی به اقلام مواد غذایی در بازار به معنای ناتوانی قدرت خرید مردم است. در سطح جهانی نیز شاهد تورم مواد غذایی هستیم که در ماه مه سال گذشته تورم مواد غذایی 2/2 درصد بود که سال 2022 را با 7 درصد افزایش آغاز کرد و هشتمین ماه متوالی است که این میزان افزایش یافته است. پیش‌بینی صندوق بین‌المللی پول برای اقتصاد جهان طی سال ۲۰۲۲ حاکی از آن است که قیمت ذرت 19 درصد، جو 40 درصد، گندم 43 درصد، روغن 46 درصد و مرغ 100 درصد گران‌تر خواهد شد که با توجه به مطالعات تجربی، این افزایش قیمت به داخل کشور هم رسوخ خواهد کرد و گرانی بیشتر اتفاق خواهد افتاد.گرانی و افزایش قیمت مواد غذایی تهدیدی برای امنیت غذایی است که سلامتی جامعه و نسل‌های آینده را به مخاطره می‌اندازد.
* نقش وضعیت بغرنج اقتصاد جهانی را در امنیت غذایی چطور تحلیل می‌کنید؟
بر اساس پیش‌بینی‌های انجام شده، جمعیت جهان از 6/9 میلیارد نفر در سال 2010 به 8/3 میلیارد نفر در سال 2030 و به 9/1 میلیارد نفر در سال 2050 افزایش می‌یابد و تا سال 2030، تقاضای مواد غذایی 50 درصد (70 درصد تا سال 2050) افزایش خواهد یافت. چالش اصلی پیش روی جهان تهیه غذا و دسترسی به آن برای جمعیت درحال رشد و جمعیت درگیر با ناامنی غذایی است؛ اما آنچه در جهان اتفاق افتاده و در حال اتفاق است، افزایش گرسنگی و سوء تغذیه است. بر اساس برآوردهای سازمان ملل، بین 720 تا 811 میلیون نفر در جهان در سال 2020 با گرسنگی مواجه بودند که از هر 10 نفر یک نفر را شامل می‌شود. بحران‌های مختلف همانند کووید‌ـ۱۹، تغییرات آب و هوایی و درگیری و جنگ، از جمله عوامل اصلی ناامنی غذایی در جهان هستند. در هر بحرانی، این فقیرترین و آسیب‌پذیرترین افراد هستند که بیشترین ضربه را می‌بینند. به طور کلی، سه عامل مناقشات منطقه‌ای، اقلیم و کاهش رشد اقتصادی بر امنیت غذایی و تغذیه تأثیرگذار بوده است. در این میان، اقلیم و تغییرات آن عامل مهمی در امنیت غذایی جهان به شمار می‌آید. تکرار و شدت حوادث شدید جوی و خشکسالی‌ها، افزایش سطح آب دریاها و افزایش بی‌نظمی‌های الگوهای فصلی بارش و... بر امنیت غذایی جهان تأثیرگذار است. در کنار آن مناقشات و جنگ‌های منطقه‌ای، همانند حمله روسیه به اوکراین تهدیدی برای امنیت غذایی جهان است. فائو تخمین می‌زند شکاف عرضه جهانی ناشی از جنگ روسیه و اوکراین می‌تواند قیمت‌های بین‌المللی مواد غذایی و خوراک را 8 تا 22 درصد بالاتر از سطح پایه قبل از جنگ افزایش دهد.
* برای امنیت غذایی در جهانی که به سوی چالش غذایی پیش می‌رود، چه باید کرد؟
تاب‌آوری سیستم محصولات کشاورزی و مواد غذایی در برابر مخاطرات به ویژه مخاطرات مرتبط با تغییر اقلیم و سایر مخاطرات بهداشتی همانند کووید‌ـ19 مهم‌ترین راهکار تأمین امنیت غذایی است. برای تاب‌آوری سیستم محصولات کشاورزی و مواد غذایی راهکارهای مختلفی وجود دارد که از جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: 1ـ کاهش ضایعات و هدررفت محصولات کشاورزی و غذایی در چرخه زنجیره ارزش محصولات کشاورزی و غذایی تا دسترسی به غذا بیشتر شده و فشار بر استفاده از منابع (آب و خاک ) کاهش یابد. 2ـ افزایش بهره‌وری محصول و نهاده از طریق سرمایه‌گذاری بر روی فناوری‌های جدید. 3ـ ذخیره‌سازی آب‌های روان و سطحی و استفاده مجدد از آب خاکستری در تولید کشاورزی. 4ـ توجه به آمایش سرزمین و تولید محصولات کشاورزی و غذایی براساس الگوی کشت و قابلیت‌های اقلیم هر منطقه. 5ـ طراحی سیستم پایش و پیش‌بینی و آینده‌نگری برای رصد و پایش خشکسالی،کم بارشی و تغییرات اقلیمی و پیامدهای آن. 6ـ سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه به منظور به کارگیری آخرین نتایج علمی و فناوری جدید برای مقابله با خشکسالی و تاب‌آوری سیستم غذایی. 7ـ پیاده‌سازی حکمرانی خوب در سیستم محصولات کشاورزی و مواد غذایی. 8ـ کنترل و مدیریت شوک‌های اقتصادی. 9ـ ایجاد شرایط رقابتی و حذف انحصار، فساد و رانت و 10ـ ایجاد دیپلماسی اقتصادی فعال با جهان.