با بررسی نحوه عملکرد نظام مالیاتی در گذشته اقتصاد ایران متوجه می‌شویم دولت‌ها در ایران، عموماً با چند رقم مالیات مشخص اداره می‌شدند. روندی که شاید حتی بتوان مدعی شد، جای خالی آن در نظام مالیاتی امروز ما خالی است. وقتی به کتب تاریخی و روایت موجود در آن مراجعه می‌کنیم، مشاهده می‌کنیم نظام مالیاتی جاری در ایران در برخی از برهه‌های تاریخی نظام مالیاتی مترقی بوده است. برای نمونه، در زمان ساسانیان، ایران از نظام مالیاتی نسبتاً پیشرفته‌ای برخوردار بوده است. به گونه‌ای که تمام زمین‌ها مساحی داشتند و كشاورزان بر اساس مساحی زمین خود مالیات می‌پرداختند. روش مساحی نسبت به روش مقاسمه که روش قدیمی‌تری بود، بسیار پیشرفته‌تر بود. همین موضوع نشان می‌دهد، در آن دوران دولت بر میزان مساحت تمام زمین‌های كشاورزی در سراسر ایران واقف بوده است.
یا در نمونه‌ای دیگر در زمان انوشیروان، بر هر واحد جریب (معادل 2400 مترمربع)، از حبوبات یک درهم، تاكستان هشت درهم و یونجه هفت درهم، مالیات مقرر می‌شده است. از طرفی برای هر چهار نخل و شش درخت زیتون، یک درهم مالیات باید پرداخت می‌شد، اما سایر محصولات زراعتی و تک درختان میوه خارج از باغات، از پرداخت مالیات معاف بودند. این موضوع نیز نشان می‌دهد، اولاً محصولات و تولیدات مختلف با مالیات‌های متفاوتی مواجه بوده‌ُاند و ثانیاً نظام آماری نسبتاً به روز و پویایی وجود داشته است كه می‌توانسته برای مورد به مورد اینها مالیات‌های مشخص و مجزایی وضع کرده و مالیات‌های وضع شده را دریافت کند. یا باز در همان مقطع تاریخی كلیه افراد ذكور بین 20 تا 50 سال مشمول پرداخت مالیات سرانه بوده‌اند و میزان آن نیز به نسبت درآمد سرانه افراد، بر اساس آمارهای تاریخی 6 یا 8 یا 12 درهم بوده است. البته اعضای خانواده‌های هفت‌گانه: خانواده‌های سلطنتی، روحانیون، دبیران، نظامیان، اداری، رؤسای اداری و افرادی كه در خدمت شاه بودند، از پرداخت مالیات مزبور معاف بودند. «هیواِتسانگ» مورخ چینی آن دوران، در‌این باره می‌گوید: «در ایران، هر خانواده، مالیاتی را به قرار سرانه، چهار پول نقره می‌پردازد.»
نظام مالیاتی در دوران ایلخانان نیز یکی دیگر از دوران قابل بررسی است. در آن دوران، یک نظام مالیاتی به نام «تمغا» وجود داشت؛ یعنی مالیاتی حدود 10 درصد سود، از صنعتگران شهری اخذ می‌شد که به دو صورت بود: اول، تمغای بازرگانی كه میزان متعارف آن 10 درصد بود. دوم، تمغای متفرقه كه میزان آن 10 تا 12 درصد بود. در نگاهی كلی، تمغا را مالیات بر درآمد شهرنشینان می‌دانستند كه بخش عمده‌ای از درآمد ایلخانان را به خود اختصاص می‌داد و همه تجار، بازرگانان و صنعتگران آن را می‌پرداختند. علاوه بر تمغا، مالیات دیگری نیز اخذ می‌شد که «قوبجور» نام داشت و با «جزیه» مترادف بود و آن را از پنج گروه پیران، رنجوران، معلولان، درویشان و كودكان نمی‌گرفتند.
با خواندن این اطلاعات اولین چیزی که به ذهن هر یک از ما خطور می‌کند، این است که وقتی دولت‌ها در آن دوران چنین قوانین مالیاتی وضع کرده و پرداخت مالیات با این دقت و شفافیت وجود داشته است، قطعاً دسترسی مناسبی نیز به اطلاعات کسب‌‌وکارها، فعالیت‌های اقتصادی و ثروت و درآمد خانوارها وجود داشته است.