این روزها حال و روز جوانی جمعیت در ایران خیلی اسفناک است و زنگ خطر سالمندی جمعیت خیلی وقت است که به صدا در آمده؛
این روزها حال و روز جوانی جمعیت در ایران خیلی اسفناک است و زنگ خطر سالمندی جمعیت خیلی وقت است که به صدا در آمده؛ اما مورد توجه مسئولان و نخبگان قرار نگرفته است. باید گفت از زمان ابلاغ سیاست‌های کلی جمعیت در دولت تدبیر و امید تا روی کار آمدن دولت سیزدهم تعلل‌های بسیاری در حوزه جمعیت در ایران شده است؛ اما دولت سیزدهم از زمان آغاز به کار تا امروز عملکرد قابل قبولی در حوزه عمل به سیاست‌های کلی جمعیت ابلاغی رهبر معظم انقلاب داشته است. درخصوص این مهم با دکتر صالح قاسمی، پژوهشگر تحولات جمعیت ایران گفت‌وگویی داشتیم که در ادامه می‌خوانید.
* وضعیت جوانی جمعیت ایران در حال حاضر در چه شرایطی قرار دارد؟ آمار و ارقام نرخ باروری و جوانی یا پیری جمعیت ایران چگونه است؟
اگر منظورتان از وضعیت جوانی جمعیت وضعیت اجرای قانون است، باید عرض کنم متأسفانه اجرای قانون در وضعیت مطلوبی نیست و حداکثر ۲۰ درصد از قانون در حال اجراست و مابقی دستگاه‌ها به شدت مقاومت می‌کنند یا اینکه آیین‌نامه‌های مربوطه را هنوز تدوین نکرده‌اند.
آمار و ارقام هم نشان می‌دهد، تقریبا همه شاخصه‌های جمعیت‌شناسی ایران رکوردهای حداقلی ثبت کرده‌اند و ما امروز دیگر یک کشور جوان نیستیم و نمی‌توانیم ایران را به لحاظ علمی یک کشور جوان بنامیم؛ چرا که میانگین سنی ایران، امروز به بیش از ۳۵ سال افزایش پیدا کرده است و با نرخ باروری حدود ۱ و نیم فرزند به ازای هر زن و نرخ سالمندی ۱۱ درصد جمعیت که بالای ۶۰ سال هستند کشور به سرعت به سمت سالخوردگی جمعیت حرکت می‌کند و این در واقع، یعنی ایران ما امروز در سراشیبی یک ابربحران جمعیتی قرار گرفته است.
* زنگ خطر سالخوردگی جمعیت از کی به صدا در آمده است؟
وقتی سالخوردگی جامعه‌ای تا ۷ درصد باشد آن جامعه، جامعه جوانی است و اگر بین ۷ تا ۱۴ درصد از جامعه‌ای سالمند بالای ۶۰ سال باشند، می‌گوییم آن کشور در حال گذار دموگرافیک است و اگر بین ۱۴ تا ۲۱ درصد سالمند داشته باشیم، آن جامعه را جامعه سالمند می‌نامیم و اگر بیش از ۲۱ درصد جامعه مثبت ۶۰ سال داشته باشند، آن کشور در مرحله فوق‌سالمندی یا انفجار سالمندی قرار دارد.
ایران امروز با ۱۱ درصد سالمندی در مرحله گذار دموگرافیک است؛ اما چیزی که در حال اتفاق افتادن است تا سه دهه آینده که آینده نزدیک جمعیت‌شناسی به شمار می رود، ما به بیش از ۳۰ درصد سالمندی جمعیت خواهیم رسید؛ یعنی مرحله فوق سالمندی یا انفجار سالمندی را نیز پشت سر خواهیم گذاشت و در واقع به یک کشور بسیار سالمند تبدیل خواهیم شد. قطعا با این توضیح که عنوان شد ما از یک دهه قبل روند کاهش شدید نرخ باروری و افزایش شدید نرخ سالمندی‌مان کنار هم قرار گرفتند و زنگ خطر را به صدا در آوردند؛ اما متأسفانه این زنگ خطر خیلی از طرف نظام برنامه‌ریزی و نخبگان کشور شنیده و فهمیده نشد.
* عملکرد دولت‌های گذشته در حوزه جوان‌سازی جمعیت برای عبور نکردن از پنجره جمعیتی چطور بوده است؟
امروز هشت سال از ابلاغ سیاست‌های کلی جمعیت که در ۳۰ اردیبهشت ۱۳۹۳ ابلاغ شده، گذشته و هفت سال آن در دولت تدبیر و امید بوده است و به صراحت و شفافیت عرض کنم که دولت آقای روحانی را می‌توان ضد جمعیتی‌ترین دولت تاریخ ایران نامگذاری کرد. اگر دولت‌های سابق در پروژه تنظیم خانواده فعالیت کردند، این یک آمار بالایی به دنبال خود داشت که همراهی جامعه و نخبگان و بسیاری از مسئولان را با خود همراه داشت. طی سال 1393 تا سال ۱۴۰۰ رهبر معظم انقلاب و تقریباً همه کارشناسان این حوزه هشدارهای جمعیتی می‌دادند؛ اما دولت تدبیر و امید و دولت آقای روحانی مطلقاً به این هشدارها و حرف‌های علمی توجه نمی‌کردند و هفت سال از سال‌های پس از ابلاغ سیاست‌های کلی جمعیت در دولت تدبیر و امید فرصت‌سوزی محض اتفاق افتاد و فرصت‌سوزی از پنجره جمعیتی که طلایی‌ترین سال‌های پنجره جمعیت در ایران در دولت آقای روحانی بود، اتفاق افتاد و این نکته بسیار مهمی است.
* عملکرد دولت سیزدهم را از ابتدای روی کار آمدن تا امروز در حوزه جوان‌سازی جمعیت چطور ارزیابی می‌کنید؟
دولت سیزدهم در ابتدای راه است؛ اما تا همینجا هم از ابتدای شروع به کار همراهی‌های خوبی در حوزه جمعیتی ناظر به سیاست‌های کلی ابلاغی رهبر معظم انقلاب داشته است. ستاد ملی جمعیت اگرچه با تأخیر، تشکیل شده است و هنوز کامل ساختار خود را پیدا نکرده است؛ اما تشکیل شده و در حال فعالیت است و در بودجه ۱۴۰۱ حدود ۱۱ هزار میلیارد تومان برای اجرای قانون جوانی جمعیت در نظر گرفته شده است و خود رئیس‌جمهور و نهادها هم اهتمام خود را به موضوع جمعیت اعلام کردند؛ اما با این اوصاف همچنان بخش‌هایی از ساختارها و نهادهای دولتی همراهی لازم را نمی‌کنند و این بسیار تعیین‌کننده و مهم است و باید ما بدانیم که باید یک عزم ملی شکل بگیرد.
در مجموع من عملکرد دولت سیزدهم را در حوزه جمعیت و عمل به سیاست‌های کلی ابلاغی جمعیت تا اینجا عملکرد قابل قبولی می‌دانم، اگر چه کافی نیست.
* چقدر تا رسیدن به وضعیت مطلوب زمان داریم؟ آیا اگر با همین روند فعلی و اقداماتی که در حال انجام است پیش برویم، می‌توانیم ایران را از سالخوردگی جمعیت نجات دهیم؟
موضوع جمعیت یک موضوع چندین متغیره است و بازیگران و متغیرهای بسیاری در آن ایفای نقش می‌کنند؛ اما در مجموع اگر ما با روند فعلی پیش برویم، آینده تاریکی جمعیتی و حتی آینده هولناک جمعیتی در پیش‌رو داریم و اقداماتی که تا امروز شده، ما را از این ابر بحران جمعیت نجات نداده و نخواهد داد. اما اگر قانون جوانی جمعیت به اجرای بیش از ۸۰ درصد برسد، نه اینکه بحران سالخوردگی جمعیت کاملا مدیریت می‌شود؛ اما در واقع پیامدهای آن به حداقل می‌رسد و این پیامدها قابل مدیریت و برای ساختارهای کشور قابل تحمل می‌شود، ولی اگر این قانون اجرا نشود و ما به بیش از ۱ میلیون ۷۰۰ تولد سالانه و نرخ باروری دو و نیم فرزند به ازای هر زن نرسیم، این بحران به شدت گریبان‌گیر جمعیت خواهد بود.