یک کوهنورد زمانی که مسیر سخت دامنه کوه تا رسیدن به قله را طی می‌کند، خوب است در طول راه گاهی برگردد و مسیری را که طی کرده بازبینی کند. انقلاب اسلامی هم برای امت اسلامی همانند صعود به قله‌هاست و در این مسیر گذرگاه‌های بسیار سختی وجود داشته است. شاید مهم‌ترین فراز این مسیر هشت سال دفاع مقدس بوده که تجربیات و محصولات آن بالندگی و رشد را به دنبال داشته است. بر این اساس، بد نیست که پس از ۳۴ سال از پایان رسمی دفاع مقدس و در چهل‌ودومین سالگرد رسمی آن نگاهی کلی و گذرا بر این واقعه مهم تاریخ معاصر داشته باشیم.
آغاز غیر رسمی و رسمی جنگ
درگیری‌های مرزی ایران و عراق با وقوع انقلاب اسلامی و پس از ناکامی عراق در قرارداد الجزایر آرام آرام شدت گرفت تا روز رسمی آغاز جنگ، یعنی ۳۱ شهریور هزاران تجاوز مرزی و حتی درگیری در مرز رخ داد. هجوم به مرزها نیمه شهریور ۱۳۵۹ شروع شد و صدام به طور رسمی ۳۱ شهریور دستور هجوم سراسری به عمق خاک جمهوری اسلامی را صادر کرد.
در واقع، از ۳۱ شهریور ماه ایران و عراق در تمام مرز مشترک خود به طول ۱۴۵۸ کیلومتر درگیر شدند.
انجام بیش از صد عملیات علیه بعثی‌ها
به شکل رسمی و ثبت شده در طول حدود هشت سال جنگ تحمیلی جمهوری اسلامی۱۰۰ عملیات زمینی علیه ارتش بعث اجرا کرد. در کنار این نیز چند عملیات تهاجمی هوایی و دریایی نیز در کارنامه عملیات‌های دفاع مقدس وجود دارد. تعدادی از این عملیات‌های دفاعی و هجومی برای اخراج ارتش متجاوز، تعدادی هم برای تعقیب و تنبیه متجاوز و دست‌یابی به اهرم فشار به منظور پایان دادن پیروزمندانه به جنگ که این اهرم در واقع اشغال شهر بصره، دومین شهر مهم و اقتصادی عراق بود. می‌توان گفت شاید ۹۸ درصد این عملیات‌ها طراحی شده و از پیش تعیین شده انجام شد.
البته این روند در سال پایانی جنگ کمی‌خدشه‌دار شد. با شدت بالای حملات شیمیایی عراق عقب‌نشینی از خاک عراق صورت گرفت و از سوی دیگر در روزهای پایانی جنگ عملیات غدیر و مرصاد بدون هیچ پیش‌بینی و طراحی از پیش تعیین شده‌ای انجام شد.
اما در زمینه عملیات‌های ارتش بعث علیه ایران منبع رسمی و دقیق فارسی یا ترجمه شده در اسناد یافت نشد.
هزینه‌های جنگ
هزینه‌های تحمیلی به عراق در این جنگ چیزی بالغ بر بیش از ۵۶۰ میلیارد دلار بود که این کشور با فروش نفت یا کمک‌های مالی، تسلیحاتی، اطلاعاتی و تجهیزاتی هم‌پیمانان عربی‌ـ غربی آنها تأمین می‌کرد که نام ۳۰ تا ۳۶ کشور در این زمینه به طور رسمی اعلام شد. هزینه تحمیلی بر ایران نیز حدود ۶۷ میلیارد دلار بود که از سوی خود ایران و با فروش نفت و درآمدهای دیگر دولت و کمک‌های مردمی تأمین شد. بخشی از هزینه‌های نظامی ایران در جنگ از محل غنایم جنگی به دست آمده از ارتش بعث بود.
هزینه‌های تحمیلی به دو کشور با این آمار تفاوت دارد، هزینه تخریب زیرساخت‌ها، از بین رفتن تجهیزات، شهادت یا کشته شدن نیروی انسانی و بسیاری دیگر از هزینه‌ها در این میان قابل‌اندازه‌گیری نیست.
شهدا و کشته‌شدگان
حدود ۲۱۳ هزار شهید از ایران نتیجه این نبرد بود و ۱۰۵ هزار کشته نیز از طرف ارتش بعث اعلام شده است که به نسبت جمعیت دو کشور در آن زمان باید سنجیده شود.
از میان شهدای ایرانی، فقط ۱۵۵ هزار نفر به عنوان نظامی و در درگیری مستقیم به شهادت رسیده‌اند، از مابقی نظامی‌ها در حوادث و آموزش و تعداد کمی پس از مجروحیت و در دوران جانبازی شهید شده و عمده نفرات از مردم عادی بودند؛ از نوزادان و زنان تا پیر مردان و پیر زنان که در بمباران‌ها یا تهاجم به شهرها به شهادت رسیدند.
در ۳۷۸ حمله شیمیایی عراق حدود ۵۰ هزار شهید و زخمی به جای مانده است. حمله عراق به حلبچه نیز باعث کشته شدن ۵ هزار کرد عراقی و مجروحیت هفت هزار نفر دیگر از شهروندان عراق شد.
شهدای غیر ایرانی
از میان شهدای ایران در جنگ تحمیلی ۴۵۰۰ شهید ملیت غیر ایرانی دارند، از افغانستانی، لبنانی، ترک، پاکستانی و عراقی تا فرانسوی و... .
۵۵ هزار شهید متأهل و مابقی مجرد بودند که البته این نشان از میانگین سنی پایین شهدای دفاع مقدس دارد.
در حقیقت، ۸۰ درصد شهدا بین ۱۵ تا ۲۹ سال داشتند. اگر بخواهیم در این حوزه آمار و ارقام دقیق‌تری ارائه دهیم، می‌توان در زمینه فرماندهان شهید و رده فرماندهی آنها نیز آمار داد. اما نکته قابل توجه اینکه تعداد شهدای پاسدار در هشت سال دفاع مقدس تقریبا با تعداد پاسداران برابری می‌کند؛ یعنی سپاه یک بار به صورت کامل در دفاع مقدس شهید شد. ۳۶ هزار شهید دانش‌آموز، ده‌ها هزار شهید دانشجو و در نهایت ۳۶۰۰ شهید روحانی دفاع مقدس که با توجه به تعداد روحانیون در آن زمان بیشتر قشر شهید داده در کشور به شمار می‌آیند، از نکات مهم این آمار و ارقام است.
آمار و ارقام جانبازان
۵۵۵ هزار جانباز دفاع مقدس داریم که ۶۰ درصد زیر ۲۵ درصد و ۴۰ درصد بالای ۲۵ درصد جانبازی دارند. ۶۷ هزار نفر از این تعداد را جانبازان شیمیایی تشکیل می‌دهند. البته آماری وجود دارد که نشان می‌دهد ده درصد از این جانبازان سال‌های بعد از ایجاد عارضه شیمیایی در اثر همین عوارض به درجه رفیع شهادت رسیده‌اند.
حدود چهل هزار جانباز اعصاب و روان و دو هزار جانباز قطع نخاع و هزاران جانباز قطع عضو و... هم در این میان حضور دارند.
اما امروز نسلی از دفاع مقدس باقی‌مانده که به نوعی یادگار ویژه این دوران است؛ نسلی از جانبازان اعصاب و روان و شیمیایی که یک به یک آرام آرام به شهادت می‌رسند.
نسلی از جانبازان قطع نخاعی که در آسایشگاه‌ها حضور دارند و گذران عمر می‌کنند تا لحظه شهادت‌شان فرا برسد.
اسرا و آزادگان
در زمینه اسرای دو طرف باید گفت، هفتاد هزار نفر اسیر از ارتش بعث عراق از سوی ایران گرفته شده است که گفته می‌شود ۱۷ ملیت غیر عراقی نیز در میان اسرای ارتش بعث حضور داشتند و در طرف مقابل هم ارتش بعث عراق حدود ۴۲ هزار نفر اسیر از ایران گرفته که در این میان، کودکان، زنان، سالمندان و غیر نظامیان زیادی وجود دارد. البته تعدادی از اسرای ایرانی در اردوگاه‌های عراق بر اثر شکنجه و بدرفتاری به شهادت رسیده‌اند و ارتش بعث در زمینه اسرای همکاری خیلی بدی با صلیب سرخ جهانی داشت و هیچگاه تعداد دقیق اسرا را اعلام نکرد.
مفقودان دفاع مقدس
در حوزه مفقودان و جاویدالاثرهای جنگ هم باید گفت، تاکنون طی عملیات‌های تفحص متعدد در مناطق داخلی و برون‌مرزی(در کشور عراق)، پیکر بیش از ۴۵ هزار شهید مفقودالاثر دفاع مقدس پس از پایان هشت سال دفاع مقدس پیدا شده که هویت حدود ۳۵ هزار نفر از آنان هم تاکنون شناسایی شده است. ده هزار شهید گمنام در جای جای کشور تدفین شده‌اند. تکلیف پیکر حدود ۲۶۰۰ شهید دفاع مقدس هنوز مشخص نشده است که در این میان ممکن است از برخی به علت متلاشی شدن پیکر در زمان شهادت دیگری اثری وجود نداشته باشد. عملیات تفحص کماکان ادامه دارد.
آمار رزمندگان
در زمینه رزمندگان دفاع مقدس آمار متفاوتی وجود دارد، لذا از بیان دقیق آمار خودداری می‌کنم.
یکی از علل آن بیشتر باز می‌گردد به مباحث شروع دفاع مقدس و سال ابتدایی جنگ که بسیاری از غیرنظامی‌ها در دفاع از شهرها حضور داشتند. عملاً گروهای مردمی مانند ستاد جنگ‌های نامنظم و فداییان اسلام و نیروهای مردمی دستمال سرخ‌ها و پیشمرگه آمار دقیقی ندارند، اما استعداد قوای نظامی کشور در آن زمان مشخص است، همچنین تعداد اعزام‌های نیروهای مردمی‌از طرف سپاه، جهاد سازندگی و سایر نهادها، اما شاید بتوان اینگونه ادعا کرد که دفاع مقدس مردمی اداره شد. در ایثارگران دفاع مقدس هم برخی هم آزاده هستند و هم جانباز و شاید شهید هم شده باشند و تجمیع آن همپوشانی دارد؛ اما گفته می‌شود حدود سه میلیون نفر رزمنده داشته‌ایم.
نکته نهایی
نکته مهم در دفاع مقدس حضور پر رنگ مجاهدان عراقی شیعه مخالف صدام و حزب بعث، در کنار رزمندگان دفاع مقدس است. سربازی پنج ساله حرفه‌ای در دوران صدام در عراق اجباری بود و در این میان بسیاری از جوانان شیعه تنها به علت مخالفت با جنگ شیعه با شیعه در ارتش عراق حضور پیدا نکردند و اعدام شده یا خانواده آنها با مشکل مواجه شدند، تعداد بسیاری هم گریختند و در ایران به عنوان مجاهدین عراقی در جبهه حق جنگیدند. اما از سوی دیگر، سرفرماندهی سازمان منافقین بعد از خروج ایران و پس از رایزنی‌های زیاد و توافق با صدام به منزله یک بازوی جاسوسی، نظامی و امنیتی در عراق مستقر شده و بعد از برقراری فاز ترور کور در شهرها هم‌پیمان ارتش متخاصم بعث شده و در امور مختلف جاسوسی، شنود، بازجویی اسرا، عملیات نظامی‌و خرابکاری با صدام همکاری داشتند و چندین پادگان با امکانات کامل نظامی و تجهیزات مورد نظر در اختیارشان بود. نکته مهم در این میان رویارویی این دو نیرو، یعنی مجاهدین عراقی شیعه و منافقین در مرحله مقدماتی عملیات مرصاد بود و عامل مهمی برای کاهش سرعت پیشروی آنها تا قبل از تنگه چهارزبر و شروع مراحل بعدی عملیات شد.