بر اساس آخرین اظهارات مدیرکل اداره هواشناسی استان تهران درباره میزان بارش‌های آذرماه، حدود 16/6 میلی‌متر باران به‌صورت پهنه‌ای در استان تهران اتفاق افتاده است که نشان‌دهنده کاهش ۷۱ درصدی بارش نسبت به دوره آماری بلندمدت و سال قبل است. این موضوع در حالی است که اکثر استان‌های کشور تحت تأثیر کم‌بارشی قرار دارند؛ به‌گونه‌ای که کل کشور از ابتدای سال زراعی تا پایان آذرماه با کاهش ۴۰ درصدی بارش روبه‌رو بوده است. در توضیح بیشتر این مطلب، «احد وظیفه» رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی در گفت‌وگو با خبرنگار صبح‌صادق، با بیان اینکه در حال حاضر سطح بارندگی‌ها به‌شدت پایین‌تر از حد نرمال است و پاییز نسبتاً خشکی را پشت سر گذاشته‌ایم، اظهار داشت: «منظور از نرمال، میانگین بارش در 30 سال گذشته در دوره مربوطه خود است؛ از ابتدای سال آبی جاری (اول مهر تا آخر شهریور سال بعد) کشور 46/5 میلی‌متر بارندگی داشت که این رقم در بلندمدت 67 میلی‌متر بوده است؛ بنابراین 30 درصد از بارش بلندمدت را در سال آبی جاری به دست نیاوردیم.»
بارندگی در پایتخت، 63 درصد کمتر از حد نرمال
وی در توضیح این مطلب که در دو سال گذشته کشور با خشکسالی شدیدی همراه بوده است؛ حتی سال گذشته کم‌سابقه‌ترین دوره‌های خشک را سپری کرده‌ایم، اذعان کرد: «کم‌بارشی امسال در بستری رخ‌داده که در دو سال گذشته بارندگی بسیار کمتر از حد نرمال بوده و این 30 درصد کمتر از حد نرمال، وضعیت متوسط بارش در کل کشور است؛ در این میان برخی استان‌ها مثل تهران حدود 63 درصد کمتر از حد نرمال بارش داشته‌اند. تا به امروز پایتخت کشورمان، 30 میلی‌متر بارندگی دریافت کرده که این رقم باید به 80 میلی‌متر می‌رسیده است.»
وظیفه در ادامه گفت: «آذربایجان شرقی و غربی، اردبیل، البرز، سمنان، خراسان جنوبی و رضوی یا استان‌هایی که مرکزی هستند، مثل قم، استان مرکزی، ایلام، کرمانشاه و استان همدان در حال حاضر 66 درصد کمتر از نرمال، بارندگی داشته‌اند که به‌مراتب این بارش‌های کم، اثر خود را در حوزه تأمین آب و کشاورزی این مناطق خواهد گذاشت.»
وضعیت بارندگی مطلوب نیست
رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی با بیان اینکه وضعیت بارندگی فعلی در کشور مطلوب نیست، عنوان کرد: «در برخی استان‌ها مثل همدان با کمبود آب شرب مواجه هستیم، تا جایی‌که در استانی، مثل همدان با تانکر آب‌رسانی صورت گرفته است. به‌طورمتوسط، بارش امسال مشابه سال گذشته است؛ چراکه هر دو سال، شرایطی حاکم بود که در اصطلاح به آن سال لانینایی یا فاز سرد اقیانوس آرام می‌گویند.»
وی در ادامه توضیح داد: «بر اساس آمار، در این سال متوسط بارندگی در کشور ما ناخوشایند است و به حد مطلوب نمی‌رسد و چون امسال هم دمای اقیانوس آرام سرد بود، گذر سامانه‌های جوی به نسبت ضعیف‌تر بود و به دلیل نداشتن رطوبت کافی، بارندگی‌ها نسبت به شرایط نرمال کمتر شد.»
فاکتورهای متعدد در شرایط اقلیمی، مانع پیش‌بینی دقیق می‌شود
وظیفه در پاسخ به این سؤال که با توجه به شرایط موجود، چه وضعیتی را برای سال آبی آینده در کشور پیش‌بینی می‌کنید، اذعان کرد: «در شرایط اقلیمی و پیش‌بینی‌های ماهانه و فصلی، تغییرپذیری زیادی می‌تواند رخ دهد. به دلیل اینکه فاکتورهای متعددی در این موضوع دخیل هستند که به‌هیچ‌عنوان قابل پیش‌بینی نیستند. به‌عبارت‌دیگر، علم بشر به‌اندازه‌ای نیست که بتواند همه این عوامل را به‌صورت فرمول‌بندی شده ارائه کند و نتیجه قطعی بگیرد.»
وی در ادامه گفت: «با توجه به متغیرهای موجود، پیش‌بینی‌ها برمبنای احتمالات مطرح می‌شوند که در این صورت، اغلب آمارها و شرایط دورپیوندی (پدیده‌هایی مثل ال‌نینو و لانینا در ادبیات هواشناسی اصطلاحاً به‌عنوان شاخص‌های بزرگ‌مقیاس یا دورپیوند شناخته می‌شوند) مورد بررسی قرار می‌گیرند. ازاین‌رو، بیش از 30 دورپیوند در دنیا وجود دارد که هرکدام گذر سامانه‌های جوی در یک منطقه را تحت‌تأثیر قرار می‌دهند؛ بنابراین با توجه به تنوع این شاخصه‌ها و اثرات گوناگونی که دارند، نمی‌توان پیش‌بینی قطعی صادر کرد؛ اما به لحاظ آماری با توجه به وضعیتی که وجود دارد می‌توان این‌گونه نتیجه گرفت با توجه به اینکه در حال حاضر فاز لانینا در حال تغییر به فاز خنثی است، احتمالاً از امسال تا سال آینده یک تحول بزرگ در اقلیم دنیا رخ خواهد داد.»
تغییر فاز لانینا به ال‌نینو و احتمالا تغییر در بارش‌ها
رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی، شرایط تغییر فاز لانینا به ال‌نینو را توضیح داد و گفت: «اغلب سال‌ها وضعیت به این شکل بوده که وقتی چنین تغییر دمایی در اقیانوس آرام رخ‌داده، میانگین بارش در کشور ما بهبود پیدا کرده است. بر همین اساس، تخمین می‌زنیم که با تغییر فاز لانینا به ال‌نینو(فاز گرم اقیانوس آرام) ادامه زمستان و به‌خصوص اوایل بهار، شرایط نسبت به سال گذشته بهبود پیدا کند.»
وی در پاسخ به این سؤال که آیا می‌توان به تغییر دمای آب اقیانوس و بهبود وضعیت بارش در کشور امیدوار بود، توضیح داد: «به‌طورکلی با توجه به میزان دریافت بارندگی در اغلب نقاط کشور شرایط نامطلوب است و احتمالاً در ادامه، مجموع بارشی که تا پایان سال آبی دریافت می‌کنیم، به حد نرمال نرسد؛ به‌عبارت‌دیگر احتمال دارد که همچنان شاهد کاهش بارندگی نسبت به حد نرمال باشیم و متأسفانه این امر می‌تواند اثر نامطلوبی درآورد و رودخانه‌ها و تجمیع آب پشت سد داشته باشد.»
وضعیت بارش در استان‌ها
این کارشناس احتمال ادامه روند کمبود بارش‌ها در کشور را قوی‌تر دانست و توضیح داد: «در استان‌هایی مثل آذربایجان شرقی و غربی، کردستان، زنجان و سپس دامنه‌های جنوبی البرز مثل تهران، مرکزی، قزوین، قم و نیز در شرق کشور استان‌هایی مثل سمنان و خراسان همچنان بارش‌هایی کمتر از حد نرمال خواهند داشت؛ اما وضعیت بارش در غرب کشور تا حدودی بهتر از سال‌های قبل است؛ یعنی استان‌های ایلام، خوزستان، بوشهر، فارس، چهارمحال بختیاری و کهگیلویه و بویراحمد، سال آبی نسبتاً خوبی را پشت سر گذاشته‌اند و به شرایط نزدیک به نرمال رسیده‌اند.»
وظیفه به وضعیت حوضه‌های آبریز در کشور اشاره کرد و گفت: «آنچه بیشتر باعث نگرانی است، حوضه آبی دریاچه نمک قم است که شامل استان‌هایی، چون تهران، قزوین و سمنان می‌شود. در گذشته بارش در این مناطق اتفاق می‌افتاد و در انتها، اگر رودخانه‌ها جاری می‌شدند به دریاچه نمک قم می‌رسیدند. درحالی‌که الان خشک شده‌اند؛ به همین دلیل حوضه آبی دریاچه نمک قم، حوضه آبی دریاچه ارومیه، شمال‌شرق کشور، خراسان‌جنوبی و بخش‌های شمالی سیستان و بلوچستان و خراسان رضوی با کمبود شدید آب مواجه هستند و سدهای برخی از این استان‌ها، تنها 10 درصد ذخیره آبی دارند؛ حتی مجموع پنج سد تهران، تنها 14 درصد ذخیره آبی دارند که به این ذخایر هم نمی‌توان امید داشت؛ چراکه اغلب به لجن رسیده‌اند.»
احتمال تنش آبی در تابستان سال آینده
رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی با تأکید بر این امر که وضعیت موجود جای نگرانی دارد و احتمال می‌رود تا پایان سال آبی نتوانیم بارش مناسب را دریافت کنیم، خاطرنشان کرد: «با توجه به شرایط موجود، احتمال می‌رود تابستان سال آینده با تنش آبی زیادی مواجه باشیم و این مسئله در کلان‌شهرهایی که در این حوضه‌های آبی قرار دارند، سطح تنش و بحران را افزایش خواهد داد.»
وظیفه در ادامه یادآور شد: «همواره در تابستان‌های لانینا، شرایط بارندگی مطلوب‌تر است؛ اما در سال‌های ال‌نینو زمستان مطلوب‌تر و تابستان‌ها گرم‌تر می‌شوند و چون اکنون وارد سال‌های ال‌نینو می‌شویم، احیاناً با تابستانی گرم‌تر از حد نرمال روبه‌رو خواهیم بود. در این شرایط، اگر بحران آب هم جدی شود، موجبات تنش را فراهم کند؛ زیرا در بخش کشاورزی تأثیرگذار خواهد بود که این مسئله می‌تواند روی داشته‌های آبی یعنی آب پشت سد مؤثر باشد و اثر تخریبی از خود به‌جای گذارد.»
وی در ادامه به میزان و نحوه مصرف آب در بخش گوناگون اشاره کرد و گفت: «کمتر از 10 درصد از منابع آبی صرف آب شرب،6 درصد صرف صنعت و مابقی به حوزه کشاورزی اختصاص پیدا می‌کند. باوجود واردات، عمده سبد خانوار از محصولات کشاورزی تأمین می‌شود و حتی بخشی از صادرات کشور هم مربوط به بخش کشاورزی است.»
تغییر در سیاست‌های آبی، به‌سرعت مقدور نیست
رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی بابیان اینکه در شرایط فعلی، تغییر در مدیریت یا سیاست‌های آبی به‌سرعت امکان‌پذیر نخواهد بود، اظهار داشت: «در کشورمان، تعداد محدودی سد و منابع آبی داریم و صدالبته باید مشکلات در بخش تأمین آب برطرف شوند؛ اما دست‌مان در تغییر و تحول وضعیت موجود باز نیست.
طبیعتاً خلق باران از سوی ما امکان‌پذیر نیست؛ اما در شرایط موجود، برنامه‌ریزی برای مدیریت منابع آبی و مصرف شهروندان اهمیت زیادی دارد.»
وی در ادامه، به بیان راهکار در مدیریت منابع آبی کشور پرداخت و گفت: «یکی از موارد مصرف در شهرها، آبیاری فضای سبز شهری است. باید روش‌های نوین، جایگزین روش‌های سنتی در آبیاری فضای شهری شوند و در فضای سبز با برنامه بهتری عمل کرد. مثلاً آبیاری قطره‌ای را جایگزین آبیاری غرقابی کنند یا در سطح کلان‌تر از حجم چمن بکاهند و درخت‌کاری انجام شود.
اگر این اقدامات تنها در حوزه مدیریت شهری رخ دهند، صرفه‌جویی بزرگی در مصرف منابع آبی اتفاق خواهد افتاد. مسئله دیگر، این است که آب صنایع اطراف کلان‌شهرها هم باید از آب شهر جدا شوند و در بخش صنایع، از بازچرخانی آب استفاده کنند.»
تاراج آب در بالادست
وظیفه در ادامه به حوضه‌های آبریز تهران و لزوم توجه به آنها اشاره کرد و گفت: «آبی که برای شهر تهران در پشت سد جمع می‌شود، از چشمه‌ها و نهرهای کوچکی است که در بالادست شهر قرار دارند.
به‌عنوان‌مثال، در بخش لواسان تهران روستای عمامه، فشم، زایگان، آبنیک و گرمابدر در ورودی دره‌هایی هستند که در بالادست قرار دارند. این روستاها در مسیر رودخانه هستند و آب این رودخانه‌ها، ماحصل نهرهای کوچک و چشمه‌هایی است که در بالادست قرار دارند.»
وی افزود: «سالیان گذشته، بستر این روستاها طبیعی و متشکل از کوه و صخره و درخت بود؛ اما در حال حاضر این روستاها به باغ و ویلا تبدیل‌شده‌اند. متأسفانه در خروجی هرکدام از این چشمه‌ها، یک چهاردیواری درست کرده‌اند که مستقیم آب از چشمه به آنجا هدایت می‌شود؛ به‌عبارت‌دیگر، آب در بالادست به تاراج می‌رود و دیگر آب چشمه‌ها به رودخانه نمی‌ریزند.»
نظارتی بر هدررفت آب نیست
وظیفه با اذعان به این امر که علاوه بر خشکسالی و کمبود ریزش‌های جوی و درنهایت کمبود ذخیره آبی، ورودی آب در بالادست مدیریت نمی‌شود، تصریح کرد: «نه‌تنها هیچ‌گونه نظارتی بر هدررفت آب در بالادست نیست؛ بلکه اغلب آلودگی آب هم از همان بالادست اتفاق می‌افتد که درنهایت به رودخانه و سپس سد جاجرود می‌رسد؛ بنابراین در مدیریت منابع آبی مورد بی‌توجهی قرارگرفتن آلودگی‌هاست.
هرچه از حجم منابع آبی کاسته شود، آلودگی در آن افزایش پیدا می‌کند و درنتیجه، از کیفیت آن کاسته می‌شود؛ لذا در این شرایط نه‌تنها آب کمتری در اختیار داریم؛ بلکه آنچه در اختیار داریم هم آلوده است.»
رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی در پایان خاطرنشان کرد: «همه آب در شهری مثل تهران از رودخانه‌های کوچک در حوضه‌های آبریزی که به آنها اشاره شد، تأمین می‌شود؛ اما هیچ نظارتی بر آنها وجود ندارد. به‌عنوان‌مثال، در دره‌های تهران آبی نیست؛ اما رستوران‌های فرحزاد، دربند و ... با لوله‌کشی، آب چشمه‌ها را به انحصار خود درآورده‌اند. بخش اعظم آب‌ها وقتی در فضایی خارج از رودخانه هدایت شوند، تبخیر می‌شوند و به جوی برمی‌گردد که از دسترس ما و از کشور خارج می‌شود.»