عراق دومین واردکننده محصولات ایرانی پس از چین است که اهمیت استراتژیک این کشور را برای ایران نشان می‌دهد. با توجه به مذاکرات میان ایران و عراق برای افزایش حجم مبادلات تجاری خود به ۲۰ میلیارد دلار، از ۱۴ میلیارد دلار کنونی[...]
عراق به دلیل نزدیکی مسافت و شباهت فرهنگی، مدت‌هاست که در میان مهم‌ترین مقاصد کالاهای صادراتی ایران قرار دارد. سرمایه‌گذاری مستقیم در عراق و نیز تهیه یک نقشه راه تجاری منسجم، راهکار مناسبی برای افزایش ارتباطات اقتصادی بین دو کشور و فائق آمدن بر مشکلات اقتصادی کشور است.
تجارت میان ایران و عراق در دو دهه اخیر محیطی مناسب و روندی صعودی داشته است. بنا بر آمار، عراق دومین واردکننده محصولات ایرانی پس از چین است که اهمیت استراتژیک این کشور را برای ایران نشان می‌دهد. با توجه به مذاکرات میان ایران و عراق برای افزایش حجم مبادلات تجاری خود به ۲۰ میلیارد دلار، از ۱۴ میلیارد دلار کنونی، فعالان اقتصادی در بخش‌خصوصی در حال ارزیابی بازار عراق و ارائه پیشنهادات برای گسترش روابط دو‌جانبه ایران و عراق هستند.
باید توجه داشته باشیم که حضور رقبای ایران در این بازار، همچون چین، امارات و ترکیه هر روز پررنگ‌تر می‌شود و این، خود زنگ اخطاری است که باید به شدت جدی گرفته شود.
تجارت خدمات، یکی از حوزه‌های کمتر پرداخته‌شده در روابط میان ایران و عراق است؛ درحالی‌که در برخی حوزه‌‌‌‌‌ها، مانند توریسم مذهبی فعالیت‌‌‌‌‌هایی از سوی ایران صورت‌گرفته که آن هم کمتر جنبه اقتصادی داشته است. در حوزه‌های دیگر، مانند توریسم درمانی، کشور ایران از پتانسیل‌های بالایی برای ارائه خدمات به اتباع عراقی برخوردار است. فقدان زیرساخت‌ها و شرکت‌های ارائه‌دهنده خدمات، آسیب‌‌‌‌‌های مهمی به این مسئله وارد کرد. این امر می‌تواند از سوی بخش‌خصوصی مورد توجه قرار گیرد.
بر اساس آمار، صادرات ایران به عراق، طی بازه زمانی ۱۰ ساله روندی کاملاً صعودی داشته است و صادرات غیرنفتی ایران به عراق در سال ۲۰۰۸ حدود 8/2 میلیارد دلار بود که این رقم در سال ۲۰۱۹ به حدود ۹ میلیارد دلار رسیده و ایران در آن سال، بزرگ‌ترین شریک تجاری عراق بوده است؛ اما طی چند سال اخیر، ایران جایگاه خود در عراق را به کشوری، چون ترکیه و بعضاً چین واگذار کرده است. این در حالی است که صادرات ترکیه به عراق در سال گذشته میلادی حدود 12/6 میلیارد دلار بوده است و این رقم برای ایران با احتساب صادرات انرژی به حدود ۱۰ میلیارد دلار رسیده است. رقم تجارت چین و عراق در سال گذشته میلادی حدود ۵۳ میلیارد دلار بوده است که با توجه به قرابت جغرافیایی ایران و عراق، اشتراکات فرهنگی و روابط راهبردی عمیق دو کشور، لزوم دیپلماسی اقتصادی فعال از سوی ایران مورد نیاز است تا بازاری وسیع با پتانسیل بالا برای صادرات، چون عراق را به رقبا واگذار نکند.
به گفته فعالان اقتصادی، عدم‌ثبات قوانین یکی از عمده دلایل افت صادرات ایران به عراق طی چند سال اخیر به شمار می‌آید. از سوی دیگر، مشکلات در فرایند حمل کالا یکی دیگر از دلایل عدم‌رشد روابط تجاری دو طرف است؛ چراکه اغلب کالاهای صادراتی ایرانی در پایانه‌ها تخلیه و بارگیری مجدد می‌شود که این امر، آسیب بسیاری به کالاهای صادراتی وارد می‌کند.
اما عراق همچنان برای تأمین گاز خود به ایران وابستگی شدیدی دارد. اسفندماه سال گذشته «علی احمد» مدیر شرکت مرکزی تولید برق عراق، زیرمجموعه وزارت نیروی این کشور، اعلام کرد که عراق واردات گاز از ایران را طی ماه جاری به ۳۰ تا ۴۰ میلیون مترمکعب در روز (افزایش چندبرابری) رسانده است. به گفته وی، رقم واردات گاز عراق پیش‌تر حدود ۱۰ میلیون مترمکعب در روز بوده است؛ اما در پی افزایش دمای هوا در عراق، این کشور برای تولید نیرو به واردات گاز بیشتر از ایران نیاز دارد؛ چراکه عراق بدون واردات برق و گاز از ایران به شدت با بحران کمبود انرژی مواجه خواهد شد.
در واقع روابط ایران و عراق در حوزه انرژی از جمله انتقال برق، گاز و همچنین تکنولوژی، یکی از رازهای تحکیم روابط میان این دو همسایه است. عراق خود مطلع است که با توجه به بحران‌های اقتصادی حال حاضر در این کشور، بدون تحکیم روابط با ایران در ابعاد گوناگون نمی‌تواند ثبات و دوام خود را تضمین کند؛ زیرا ترکیه، یک کشور ناامن و نامطمئن برای عراق در نظر گرفته می‌شود و با توجه به مداخلات آنکارا در بغداد و کمک به گروه‌های تروریستی در شمال عراق و سوریه، ایران یک همسایه امن برای عراق در نظر گرفته می‌شود.
اما ایران برای حفظ بازار انرژی خود در عراق به‌ویژه در زمینه انتقال برق باید بتواند با عرضه قیمت‌های رقابت‌پذیر و تسهیل انتقال انرژی توافقات انرژی با عراق را به شکل درازمدت حفظ کند. به گزارش «سعودی گازاته»، تیرماه سال جاری عراق و عربستان برای کاهش وابستگی به برق ایران، قراردادی را امضا کردند که همزمان با سفر جو بایدن، رئیس‌جمهور آمریکا به عربستان صورت گرفت؛ اما در پی مصالحه اخیر ایران و عربستان و عزم دو کشور برای بهبود روابط سیاسی و اقتصادی، به نظر می‌رسد دسیسه‌ها علیه تعاملات انرژی ایران و عراق نیز به پایان برسد؛ اما با این حال با توجه به ادامه کارشکنی‌های آمریکا و فشار آن بر عراق برای کاهش وابستگی به انرژی ایران، تهران باید با تنظیم قراردادهای رقابتی و تسهیل انتقال انرژی حضور بلندمدت خود در بازار عراق را به منزله یک مشتری همیشگی تضمین کند.
نفوذ و حضور مستمر ایران در بازار عراق مستلزم نگاه رقابتی و استراتژیک میان فعالان اقتصادی در پروسه صادرات، اعتمادسازی با شریک عراقی و بهینه‌سازی و مدرن‌سازی موضوع بسته‌بندی و برندینگ است؛ زیرا با توجه به سهولت فرآیند ترخیص کالا در عراق نسبت به سایر کشورهای عربی، این مزیت بزرگی برای تجار ایرانی است که باید به بهترین شکل مورد استفاده قرار گیرد.
باید توجه داشته باشیم که رقبای ایران در عراق، همچون چین و ترکیه با هیچ یک از محدودیت‌های مالی و مشکلات در نقل و انتقال پول که ایران با آنها دست و پنجه نرم می‌کند، مواجه نیستند و به راحتی امکان جابه‌جایی پول از طریق بانک و دریافت ضمانت‌های قابل اطمینان را دارند که این امکان برای تجار ایرانی مهیا نیست.
سنگ‌اندازی‌های مداوم آمریکا علیه ایران در موضوع تجارت بین‌الملل نیز خود به این مشکلات اضافه کرده است. بهمن ماه سال گذشته آمریکا در ادامه اقدامات خصمانه خود علیه ایران و ایجاد فشار حداکثری بر اقتصاد ایران تلاش کرد تا با فشار بر عراق، مانع از انتقال دلار به ایران شود. روزنامه «وال‌استریت ژورنال» در این زمینه گزارش داد که فدرال رزرو نیویورک در ماه نوامبر کنترل‌های شدیدتری را بر معاملات دلار از سوی بانک‌های تجاری عراق اعمال کرد. این اقدام به منظور توقف انتقال دلار به ایران و اعمال فشار بیشتر به دلیل برنامه هسته‌ای ایران و سایر اختلاف‌ها طراحی شد تا تهران را برای تأمین دلار دچار مشکل کند. ایران سال‌ها از شرکت‌ها از عراق تا ترکیه برای به دست آوردن دلار در معاملات بین‌المللی استفاده کرده است.
اما به گفته «محمد حسینی» عضو اتاق مشترک ایران و عراق، این روند تأثیر چندانی بر حجم تجارت ایران و عراق نخواهد داشت؛ زیرا انرژی عمده محصول صادراتی ایران به عراق است که عراق عمدتاً از طریق تهاتر کالا با ایران تسویه می‌کند. البته بانک مرکزی عراق اعلام کرده است که قرار است تجارت غیرنفتی خود با چین را به صورت یوان به انجام برساند و عزم عراق برای کنار گذاشتن دلار از معاملات تجاری، این سیگنال را ارسال می‌کند که روند مشابهی را نیز می‌تواند در تجارت با ایران پیش گیرد تا از مشکلات تعاملات مالی با ایران به واسطه تحریم‌ها در امان بماند که تحقق این موضوع، مستلزم پیگیری بیشتر از سوی مسئولان اقتصادی، تشکیل کارگروه‌های لازم برای توسل به ارزهای ملی یا ایجاد بانک مشترک است.
بدیهی است با مصالحه اخیر ایران و عربستان که عراق به همراه چین و عمان یکی از حامیان و بانیان این طرح بوده است، افق‌های روشنی در تعاملات مالی ایران و عراق رقم خواهد خورد که تحقق آن نیازمند بازارسازی قوی‌تر محصولات ایرانی در عراق، اعزام مشاوران اقتصادی و تأمین انرژی پایدار و رقابت‌پذیر برای عراق است.