حق کاپیتولاسیون در ایران، اولین بار در معاهده ترکمانچای در سال 1206ش در زمان فتحعلی شاه قاجار به روسیه داده شد و بعدها بسیاری از دولت‌های دیگر نیز صاحب این امتیاز شده و قضاوت کنسولی خود را بر دستگاه سیاسی و قضایی ایران تحمیل کردند.
چنانچه در فارسنامه ناصرى آمده است: «مقتدايان دين مبين، در همه جا، مردم را به جهاد با روسيه تحريص مى‌نمودند و رفته رفته بلادى را که جماعت روسيه در مدت چهارده سال از خاک ايران تصرف نموده، به دلاورى سپاه و تحريص مجتهدين دين پناه، ضميمه ممالک محروسه نمودند.» با وجود تلاش خواص جامعه به ویژه علما، اما نتیجه جنگ ایران و روس نه تنها منجر به شکست ایران شد؛ بلکه قرارداد ننگین ترکمانچای نیز بر ایران تحمیل شد که یکی از بندهای آن واگذاری حق مصونیت قضایی به اتباع روس بود.
این اوضاع اسف‌بار ادامه داشت تا آنجا که انقلاب اکتبر در روسیه به پیروزی رسید. لنین برای اثبات حسن نیت خود، الغای تمام امتیازات استعماری دولت تزاری پیشین از جمله قرارداد ترکمانچای را اعلام کرد. در ایران نیز در سال 1297ش، لایحه‌ای به تصویب رسید که به موجب آن حق کاپیتولاسیون روس‌ها در ایران که تحت فشار زور و تهدید و تطمیع و برخلاف مصالح ملت ایران بوده است، با استناد به قانون اساسی لغو شد.
پس از لغو قرارداد کاپیتولاسیون بین ایران و روسیه قراردادهای مشابه با کشورهای دیگر نیز ملغی شد؛ اما کشورهای غربی همچنان به این امتیاز پایبند بودند تا اینکه مجلس شورای ملی در چنین روزی در نوزدهم اردیبهشت 1306ش، الغای کاپیتولاسیون را اعلام کرد و به همه دولت‌هایی که از حق کاپیتولاسیون استفاده می‌کردند، یک سال وقت داد که در قراردادهای خود تجدید نظر و این امتیاز را لغو کنند.
این قانون ننگین، یک بار دیگر در سال 1343 ش مطرح شد و به تصویب رسید که به سبب اعتراض امام خمینی(ره) به آن، آن حضرت را به ترکیه تبعید کردند. در نهایت کاپیتولاسیون پس از پیروزی انقلاب اسلامی برای همیشه لغو شد.
چنانکه بیان شد نقش مردم، خواص و به خصوص علما در برهه‌های گوناگون به تدریج پر رنگ‌تر شد. در واقع، در زمان فتحعلی‌شاه هرچند مردم و علما همسو با هم همواره بر استقلال و حفظ عزت ملی تأکید داشتند، اما با وجود این امتیازات ننگینی به کشور تحمیل می‌شد. رفته رفته نقش علما و مردم در تعیین سرنوشت کشور برجسته‌تر شد. با توجه به حساسیت‌های جامعه و همچنین مخالفت سابق علما و مردم با لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی که به الغای آن انجامید، این بار تصویب کاپیتولاسیون در سکوت کامل خبری صورت پذیرفت؛ اما با بصیرت و زمان‌شناسی مردم و علما، به ویژه خطابه‌های محکم امام خمینی(ره) این نقشه بر ملا شد و قیام‌هایی در قم، تهران و برخی شهرهای دیگر به وقوع پیوست که شاید بتوان این اقدام را نقطه عطف تاریخی دانست که در نهایت به انقلاب اسلامی منجر شد.