اربعین حسینی چهلمین روز پس از شهادت امام حسین(ع) در روز عاشورای سال ۶۱ و مصادف با بیستم ماه صفر است. در این میان، برخی منابع ذکر کرده‌اند که اسرای کربلا روز ۲۰ صفر سال ۶۱ قمری در بازگشت از شام برای زیارت مدفن امام حسین(ع) به کربلا رفته‌اند. گروهی از علما نیز همچون شیخ مفید و شیخ طوسی هم تصریح کرده‌اند که اسرا در بازگشت از شام به مدینه رفتند و جابربن‌عبدالله انصاری در این روز به عنوان اولین زائر بر سرمزار امام حسین(ع) حاضر شده است. به عبارت دیگر، در شناخت منشأ اربعین با دو روایت مواجه هستیم. نخست روزی که اسرای کربلا از شام به مدینه مراجعت کردند. دوم روزی که جابربن‌عبدالله انصاری، صحابی پیامبر خدا(ص) از مدینه به کربلا وارد شد تا قبر حضرت اباعبدالله الحسین(ع) را زیارت کند. شیخ مفید (م ۴۱۳) در «مسار الشیعه» که در ایام موالید و وفیات ائمه اطهار(ع) است، به روز اربعین اشاره کرده و نوشته است: «این روزی است که حرم امام حسین(ع)، یعنی کاروان اسرا از شام به سوی مدینه مراجعت کردند. نیز روزی است که جابربن‌عبدالله برای زیارت امام حسین(ع) وارد کربلا شد.»
نخستین زائر اربعین
جابربن‌عبدالله انصارى از صحابه رسول خدا و ياران با وفاى اهل بيت(ع) است. پدرش عبدالله‌بن‌عمرو‌بن‌حرام انصارى از پيشگامان دعوت پيامبر(ص) براى هجرت به مدينه است. در روایات از عطيّه عوفى نقل است: «همراه با جابربن‌عبدالله انصارى براى زيارت قبر امام حسين(ع) حرکت کرديم؛ وقتى به کربلا رسيديم، جابر وارد رودخانه فرات شد و غسل (زيارت) کرد؛ آنگاه لنگى بر کمر بست و حوله‌ای بر دوش انداخت (همانند لباس محرم) و سپس خود را خوشبو نمود و به سمت قبر امام حسين(ع) حرکت کرد. به هنگام حرکت همواره ذکر می‌گفت، تا آنکه به قبر نزديک شديم.
در آن هنگام به من گفت: «دستم را روى قبر بگذار.» هنگامى که دستش را روى قبر گذاشتم، جابر بيهوش بر روى قبر افتاد.
من آب به صورت جابر پاشيدم تا به هوش آمد. آنگاه سه بار صدا زد: «يا حسين» و ادامه داد: «حَبيبٌ لا يُجيبُ حَبيبَهُ»؛ آيا دوست، پاسخ دوستش را نمى‌دهد؟!
سپس با خودش گفت: «چگونه (حسين) پاسخت را بدهد، در حالى که ميان خون آغشته شده و بين بدن و سرش جدايى افتاده است؟»
از این رو مطابق نقل سيد‌بن‌طاووس، کاروان اهل بيت(ع) در کربلا با جابر و يارانش ملاقات کردند و با گريه و ناله و زارى به استقبال يکديگر شتافتند و چند روزى را در کربلا به اقامه عزا مشغول بودند.
مبارزه دامنه‌دار از نخستین اربعین تا به امروز
به عبارت دیگر، ورود جابر صحابى بزرگ پيامبر اسلام(ص) به کربلا در اربعين حسينى براى زيارت قبر پاک آن حضرت و ساير شهداى راه خدا، در واقع اين هدف را دنبال می‌کرد که سدّ خفقان را بشکند و راه را براى زائران حسينى بگشايد تا با زيارت پرشورشان پرچم عاشورا را در کربلا برافرازند و خاطره شهيدان را همواره زنده نگه دارند و مبارزه دامنه‌دارى را از اين طريق بر ضدّ دشمن آغاز کنند.
بنابراین، با توجه به پیاده‌روی جابربن‌عبدالله انصاری و عطیه عوفی در سال ۱۲۸۱ قمری برای زیارت امام حسین(ع) می‌توان گفت زیارت در روز اربعین ریشه تاریخی دارد. همچنین به گفته برخی پژوهشگران راهپیمایی در روز اربعین از زمان امامان شیعه در بین شیعیان رایج بوده؛ ولی سندی برای آن ارائه نشده است. سیدمحمدعلی قاضی طباطبایی راهپیمایی اربعین را سنت و رفتار مداوم شیعیان از زمان ائمه معصوم(ع) دانسته که در زمان بنی امیه و بنی عباس نیز به این حرکت پایبند بوده‌اند.
اما پیاده‌روی اربعین در برهه‌ای از زمان به ورطه فراموشی سپرده و در نهایت به دستور «شیخ میرزا حسین نوری» دوباره احیا می‌شود. این عالم بزرگوار نخستین بار در عید قربان به پیاده‌روی از نجف تا کربلا اقدام کرد که سه روز در راه بود و حدود ۳۰ نفر از دوستان و اطرافیانش وی را همراهی کردند. «محدث نوری» از آن پس تصمیم گرفت، هر سال این کار را تکرار کند، ایشان آخرین بار در سال ۱۳۱۹ هجری با پای پیاده به زیارت حرم اباعبدالله الحسین(ع) رفت.
شروع جاذبه مغناطیسی حسین(ع)
با این همه، اربعین در شکل امروزی و میلیونی آن به زمان سقوط صدام در سال ۲۰۰۳ میلادی و 1381 شمسی بازمی‌گردد که با ایجاد فضای باز ناشی از سقوط حزب بعث و ظلم‌هایی که در ۴۰ سال دیکتاتوری بر مردم عراق روا داشت، بار دیگر مسلمانان و شیفتگان اهل بیت(ع) به صورت محدود پیاده‌روی اربعین را احیا کرده و رفته رفته با استقبال قابل توجهی مواجه شد. حضرت آیت‌الله سیدعلی خامنه‌ای، رهبر معظم انقلاب نیز درباره اهمیت پاسداشت و بزرگداشت روز اربعین حسینی در اول فروردین سال ۱۳۸۵ چنین بیان کردند: «شروع جاذبه مغناطیسی حسینی در روز اربعین است، جابربن عبدالله را از مدینه بلند می‌کند و به کربلا می‌کشد، این همان مغناطیسی است که امروز هم با گذشت قرن‌های متمادی در دل من و شما هست.»
حالا اما از هنگامی که نخستین زائر مضجع منور اباعبدالله الحسین(ع)، جابربن‌عبدالله انصاری در روز اربعین از مدینه به سمت کربلا رهسپار شد تا به امروز ۱۳۷4 سال می‌گذرد. در تمام این سال‌ها که تاریخ حوادث بسیاری را به خود دیده است، بوده‌اند حاکمانی، همچون عباسیان و امویان و تا همین دوران ما صدام حسین که همواره سعی داشتند با ایجاد خفقان مانع از یادآوری نام حسین(ع) شوند؛ اما امروز آن حاکمان ستمگر به خاک رفته‌اند و نامی از آنها بر سر زبان‌ها نیست؛ ولی نام حسین(ع) و در نهایت پیاده‌روی اربعین حسینی به بزرگ‌ترین اجتماع در جهان اسلام تبدیل شده است. سال 1395 پایگاه «هافینگتون‌پست» نوشت: «اربعین بزرگ‌ترین گردهمایی جهان است و با این وجود، احتمالاً شما تاکنون چیزی در مورد آن نشنیده‌اید. اربعین هر تجمع دیگری را در نظر کوچک می‌کند و در سال گذشته جمعیت آن به مرز ۲۰ میلیون رسید. در واقع نام شیعیان باید در چند زمینه در کتاب ثبت رکوردهای جهانی گینس ذکر شود: بزرگ‌ترین گردهمایی سالانه، طولانی‌ترین میز غذاخوری مستمر، بالاترین میزان غذای رایگان به مردم، بیشترین و بالاترین میزان افراد داوطلب برای خدمت در یک واقعه منحصر که تمام آنها تحت خطر قریب‌الوقوع بمب‌گذاری‌های انتحاری اتفاق می‌افتد.»