ایران اسلامی از دیرباز به دلیل موقعیت مکانی استراتژیک و واقع‌شدن در قلب جاده ابریشم، قدیمی‌ترین کریدور خشکی پایه جهان و چهارراه تمدن‌ها شناخته می‌شده است و امروزه نیز شرق و غرب و شمال و جنوب جهان را به هم متصل می‌کند؛ از این رو نقطه تلاقی چهارسوی جهان به لحاظ ژئوپلیتیکی به شمار می‌آید. باید تأکید کرد، ایران از منظر موقعیت جغرافیایی در جنوب غربی آسیا و از نگاه غرب‌محور، در منطقه شکننده خاورمیانه واقع شده و اتصال‌دهنده هند و روسیه از طریق کریدور شمال به جنوب، اتصال‌دهنده آسیا و اروپا از طریق کریدور شرق به غرب یا جاده ابریشم نوین، پیونددهنده آسیای مرکزی، قفقاز، ترکیه و اروپای غربی از طریق کریدور تراسیکا، پیونددهنده جنوب شرقی آسیا به شمال غربی اروپا در کریدور جنوبی آسیا، پیونددهنده اعضای سازمان همکاری‌های اقتصادی اکو و همچنین پیونددهنده کشورهای آسیای مرکزی به دریاهای آزاد و خلیج‌فارس به شمار می‌آید.
موقعیت حساس و ژئوپلیتیکی
همین موقعیت حساس و ژئوپلیتیکی بر منابع جغرافیایی، سیاسی و اقتصادی با محوریت کریدورها و بندرها فرصت‌های بسیاری را در حوزه منطقه‌ای و جهانی در اختیار ایران قرار داده است. فرصت‌هایی که اگر با بهره‌گیری از دیپلماسی مناسب ارج نهاده شود، می‌تواند نقش مؤثری در توسعه اقتصادی، سیاسی و اجتماعی و به ویژه روابط تجاری ایران اسلامی در راستای ارتقای هر یک از حوزه‌های عنوان شده ایفا کند.
از رقابت تا دور زدن
امروز رقابت شدیدی در محیط منطقه‌ای ایران میان کشورهای شمالی و شرقی جمهوری اسلامی بر سر کریدورهایی که کشورهای محصور در خشکی این منطقه را به آب‌های آزاد متصل می‌کند، وجود دارد و هر روز شاهد یارگیری‌هایی هستیم. یارگیری‌هایی که منافع برخی کشورها را به شدت تحت تأثیر قرار داده و تضعیف می‌کند؛ بنابراین برخی کشورها در این رقابت نابرابر به فکر دور زدن دیگر کشورها و پیشی گرفتن در آن هستند.
امروزه بین کشورهایی، مانند قزاقستان، ترکمنستان، تاجیکستان، ازبکستان و افغانستان درباره اینکه از چه طریقی به اقیانوس هند متصل شوند، رقابت‌های شدیدی وجود دارد که بعضی از این روندها منافع ملی کشورهایی، مانند جمهوری اسلامی ایران، پاکستان یا روسیه را به شدت تحت تأثیر قرار می‌دهد. بنابراین، دیپلماسی و ارتباطات مؤثر با دیگر همسایگان و کشورهای منطقه یکی از عوامل مؤثر در مشخص شدن برندگان این رقابت است.
از کریدور چینی تا رقابت آمریکایی
در حال حاضر، چین به دنبال احیای جاده ابریشم کهن با طرحی بسیار بزرگ و جهانی با نام «یک کمربند یک راه» است که از دو بخش کمربند اقتصادی «جاده ابریشم جدید» و «جاده ابریشم دریایی» تشکیل شده است. پروژه ابتکار کمربند و جاده چین که به نام راه ابریشم جدید و مدرن شناخته می‌شود، راهبردی است که چین آغاز کرده و به دنبال اتصال آسیا به آفریقا و اروپا از طریق شبکه‌های زمینی و دریایی با هدف بهبود یکپارچگی منطقه، بازگشت تجارت از دریا و هوا به خشکی و همچنین افزایش رشد اقتصادی است.
اما آمریکا نیز در تلاش است تا از این رقابت جا نماند و زمانی که اعلام کرد قصد دارد سرمایه‌گذاری عظیمی را در منطقه غرب آسیا انجام دهد و پروژه «مشارکت برای زیرساخت و سرمایه‌گذاری جهانی» را در اجلاس گروه جی 20 رونمایی کرد، برخی تحلیلگران حوزه سیاسی و بین‌الملل گفتند، اقدام دولت بایدن در معرفی این برنامه، طرح چندین دهه‌ای چین برای احیای دوباره جاده ابریشم با نام طرح «کمربند و جاده» را در منطقه خاورمیانه دچار مشکل کرده و عملاً آن را با مانع مواجه می‌کند.
ترکیه و کریدورسازی با عراق
در همین راستا و پس از آنکه در نشست گروه ۲۰ از کریدور اقتصادی بین هند، خاورمیانه و اروپا با نام «کریدور هند» رونمایی شد، «رجب طیب اردوغان» رئیس‌جمهور ترکیه از این پروژه ترانزیتی بین‌المللی انتقاد کرد و مدعی شد، «کریدوری که ترکیه در آن نباشد قابل اجرا نیست. برای تردد از شرق به غرب مناسب‌ترین مسیر ترکیه است.» ترکیه هم مانند دیگر کشورهای منطقه روی کریدور‌های ترانزیتی بین‌المللی برای ارتقای جایگاه بین‌المللی خود حساب ویژه‌ای باز کرده، بنابراین کریدور هند را بدون حضور خود تهدید مهمی در نظر گرفته است.
عنوان می‌شود ترکیه هم در حال حاضر مشغول پروژه «جاده توسعه» است که از استان بصره در جنوب عراق آغاز می‌شود و تا شمال این کشور و سپس ترکیه امتداد دارد و آسیا را به اروپا متصل می‌کند. مقامات این کشور گفته‌اند عراق، امارات متحده عربی، ترکیه و قطر در حال انجام مذاکرات فشرده در این زمینه هستند و در همین راستا اردوغان با محمدبن‌زاید آل نهیان، همتای اماراتی خود توافق کرده است که مراحل رسمی نهایی این پروژه را در چند ماه آینده، حداقل از نظر تدوین روی کاغذ و اجرایی کردن آن تکمیل کنند.
«مسیر توسعه» ابتکار ترکیه
اردوغان این مسیر را جاده ابریشم جدید و آن را «مسیر توسعه» نامید. به گفته اردوغان، مسیر جدید شامل جاده و خط آهن خواهد بود. با راه‌اندازی این مسیر، مسیر حمل‌ونقل کالا میان ترکیه و خلیج‌فارس کوتاه‌تر خواهد شد. این پروژه یک جاده زمینی به طول ۱۱۹۰ کیلومتر و راه‌آهن به طول ۱۱۷۵ کیلومتر را شامل می‌شود که قبل از حرکت به سمت بغداد از استان‌های بصره، ذی قار و قادسیه عبور کرده، سپس از طریق صلاح‌الدین، کرکوک و نینوا ادامه می‌یابد و در نهایت به مثلث عراق، ترکیه و سوریه در فیشخابور می‌رسد.
این روزها رقابت بر سر کسب موقعیت برتر با کریدورها بحث اصلی رقابتی در منطقه و کشورهای جهان است؛ امری که ایران اسلامی به دلیل برخورداری از موقعیت ژئوپلیتیکی ویژه در آن جایگاه خاصی دارد. هر چند برخی کشورها به دلیل برخی مسائل سیاسی و رقابتی و خصومت‌های دیرینه به دنبال مسیری هستند تا حتی با صرف هزینه هنگفت‌تری ایران را از آن حذف کنند. در همین راستا، در ادامه این پرونده زوایای دیگری از آن را بررسی می‌کنیم.