هفته گذشته نشست ارائه گزارش مطالعه «بررسی ریسک‌های امنیت اقلیمی در ایران» با حضور تعدادی از اعضای دو حزب قالب کنگره ایالات متحده آمریکا و مدیران و کارشناسان اندیشکده شورای روابط خارجی آمریکا و دیگر سازمان‌های غیردولتی این کشور برگزار شد که هدف آن بررسی چگونگی تأثیر تغییرات اقلیمی بر چالش‌های امنیتی ایران و نحوه مواجهه ایالات متحده آمریکا با این مسئله بود. این مطالعه که با عنوان «Looming Climate Security Crises in Iran» در دسترس است، به طور ویژه چالش‌های امنیتی احتمالی حاصل از تغییرات اقلیمی در کشورمان را در افق 2040 میلادی مورد توجه قرار داده است و حضور سیاست‌گذاران آمریکایی در این نشست خود مؤید نگاه ویژه آمریکایی‌ها به بهره‌برداری از ظرفیت تهدیدات امنیتی تغییرات اقلیمی در کشورمان است. افزون بر این، در این نشست مهم‌ترین مسائل امنیت اقلیمی کشورمان و اثرات آن بر روابط سیاسی و ژئوپلیتیک کشورها در منطقه، ویژه سیاست‌های منطقه‌ای آمریکا بحث و بررسی شد.
برگزاری نشست‌هایی از این قبیل از سوی دشمنان کشورمان مسبوق به سابقه است و هدف محوری آنها شناسایی و ارزیابی چالش‌های پیش روی جمهوری اسلامی ایران و برنامه‌ریزی برای بهره‌برداری از این چالش‌ها برای زدن ضربه به انقلاب اسلامی است. البته تمرکز دشمن بر احصای چالش‌های امنیتی نشئت گرفته از تغییرات اقلیمی امری نسبتاً جدید است و حال با توجه به عقب‌ماندگی‌های شناختی در این عرصه ضروری است که دلسوزان و نخبگان کشور هر چه سریع‌تر و بیش از پیش با اهمیت این موضوع آشنا شوند تا به واسطه این آگاهی و اقدام متناسب در زمینه مهار چالش‌ها بستر و زمینه سوءاستفاده از دشمنان کشورمان گرفته شود؛ از این‌رو در در ادامه چیستی تغییرات اقلیمی و پیامدهای این چالش جهانی و همچنین راهکارهای مهار آن را بررسی خواهیم کرد.
در طول دو دهه گذشته، موضوع تغییرات اقلیمی به یکی از مهم‌ترین و بحرانی‌ترین معضلات زیست محیطی جهان بدل شده است. تغییرات اقلیمی به تغییر در وضعیت آب و هوایی یک منطقه در طول زمان گفته می‌شود. این تغییرات می‌تواند شامل تغییرات در دما، رطوبت، بارش، سطح دریا و سایر عوامل آب و هوایی باشد.
به عبارت دیگر، اگر به هر دلیلی اقلیم حاکم بر یک منطقه جغرافیایی دستخوش تغییر شود، به این پدیده «تغییرات اقلیمی» گفته می‌شود. برای نمونه، کاهش بارش باران در یک منطقه مرطوب و جنگلی، تغییر اقلیم به شمار می‌رود که پیامد مستقیم آن از بین رفتن پوشش جنگلی آن منطقه خواهد بود. همانگونه که مشخص است، این قبیل تغییرات نامتعارف در شرایط زیست محیطی گوشه و کنار جهان می‌تواند بسیاری از سکونتگاه‌های پر رونق بشر را به سمت و سوی ویرانی و تخلیه پیش ببرد که نتایج سیاسی و امنیتی آن می‌تواند برای جامعه جهانی بیش از هر جنگ جهانی تاریخ هزینه‌ساز باشد. بنابراین، از دیدگاه صاحب‌نظران و محققان جهان، تغییرات اقلیمی بزرگ‌ترین بحران بشریت در طول تاریخ است که بیشترین تأثیر را بر الگوهای آب و هوایی کره زمین داشته است.
باید به این نکته توجه داشت که تغییرات اقلیمی می‌تواند دلایل طبیعی یا انسانی داشته باشد. برخی از دلایل طبیعی تغییرات اقلیمی عبارتند از: تغییرات در گردش زمین، تغییرات در میزان تابش خورشید و فعالیت‌های آتشفشانی و البته فعالیت‌های انسانی.
متأسفانه، تغییرات اقلیمی که در حال حاضر شاهد آن هستیم، عمدتاً ناشی از فعالیت‌های انسانی است؛ فعالیت‌هایی مانند سوزاندن سوخت‌های فسیلی، جنگل‌زدایی و کشاورزی، گازهای گلخانه‌ای را وارد جو زمین می‌کنند. این گازها گرمای خورشید را در جو زمین به دام می‌اندازند و موجب گرم شدن زمین می‌شوند که پیامدهای آن برای محیط زیست بسیار جدی است.
برخی از پیامدهای تغییرات اقلیمی عبارتند از: افزایش سطح دریا، تغییرات در الگوهای بارندگی، افزایش وقوع خشکسالی، سیل و طوفان، انقراض گونه‌های گیاهی و جانوری، آسیب به محصولات کشاورزی، مشکلات بهداشتی که هر یک از آنها خود به تنهایی زمینه‌ساز شکل‌گیری صدها بحران دیگر می‌شود.
براساس گزارش مجمع جهانی اقتصاد، مقابله نکردن با تغییرات اقلیمی، تمام شئون زندگی بشر را تحت تأثیر قرار خواهد داد و ابعاد این پدیده در آینده، گسترده‌تر و نتایج آن سهمناک‌تر خواهد بود. سلامت انسان، امنیت غذایی، منابع طبیعی به‌ویژه منابع آب و اقتصاد همه متأثر از تغییر اقلیم خواهند بود.
همانگونه که اشاره شد، ایالات متحده آمریکا و هم‌پیمانانش پس از ناکامی در مواجهه سخت و نرم با جمهوری اسلامی ایران امروز به طور ویژه چشم امید به تغییرات اقلیمی و عوارض حاصل از آن در عرصه امنیت و پایداری کشورمان دوخته‌اند و از هم اکنون برای بهره‌برداری از آسیب‌های آن، به ویژه بروز نارضایتی‌های اجتماعی و خشونت‌های شکل گرفته در پی آن در حال برنامه‌ریزی هستند. باید به این نکته توجه داشت که ایران عزیز کشوری است که به دلیل موقعیت جغرافیایی خود، به شدت تحت تأثیر تغییرات اقلیمی قرار دارد؛ کشورمان در منطقه‌ای گرم و خشک قرار دارد و دسترسی آن به منابع آبی قابل شرب و کشاورزی محدود است. در مواجهه با تغییرات اقلیمی برخی از مهم‌ترین چالش‌های پیش‌روی کشورمان عبارتند از:
ـ افزایش دما و تشدید خشکسالی: کشورمان در حال حاضر با خشکسالی‌های مکرر و طولانی‌مدت مواجه است. تغییرات اقلیمی ممکن است این خشکسالی‌ها را تشدید کند و به کمبود منابع آبی، کاهش تولید محصولات کشاورزی و شکل‌گیری بحران اشتغال در روستاها و شهرستان‌های کوچک و در نتیجه افزایش مهاجرت به مراکز شهری و تشدید بحران و عوارض حاشیه‌نشینی منجر شود.
ـ افزایش سطح دریا: کشورمان از شمال و جنوب به دریا متصل است و به همین دلیل کشوری ساحلی به شمار می‌آید و بسیاری از شهرهای مهم آن در مجاورت سواحل قرار دارند. افزایش سطح دریاها چالش‌هایی، مانند فرسایش و تشدید سیلاب‌ها را متوجه این قبیل شهرها می‌کند.
ـ تغییرات در الگوهای بارندگی: تغییرات اقلیمی می‌تواند به تغییرات در الگوهای بارندگی منجر شود. این تغییرات می‌تواند سبب شود که برخی از مناطق با کمبود بارش و تأمین آب و برخی دیگر با بحران بارش سیل‌آسا در قالب سیلاب‌های مخرب مواجه شوند.
ـ افزایش وقوع رویدادهای آب و هوایی مخرب: تغییرات اقلیمی می‌تواند به افزایش وقوع رویدادهای آب و هوایی شدید، مانند طوفان، سیل و خشکسالی منجر شود. این رویدادها می‌تواند به زیرساخت‌های کشور خسارت تحمیل کند و همچنین موجب بروز تلفات انسانی شود.
افزون بر این، با توجه به به‌هم پیوستگی منابع آبی کشورهای منطقه‌ای به مرور با تشدید عوارض تغییرات اقلیمی و افزایش بهای دسترسی به منابع آبی مواجه خواهیم شد و بروز چالش‌های آبی با درون مایه امنیتی با کشورهایی، مانند ترکیه، عراق، افغانستان و حتی برخی کشورهای حوزه خلیج‌فارس دور از انتظار نیست.
با عنایت به موارد فوق و آمارهایی، مانند سهم 90 درصدی مصرف منابع آبی کشور در بخش کشاورزی آن هم در مدل‌های کشت عمدتاً سنتی آب‌بر و البته کم بازده، ضروری است که دلسوزان کشور، به ویژه نخبگان روزآمد، تهدیدات و ملاحظات مربوط به تغییرات اقلیمی را به طور ویژه در حوزه حکمرانی مورد توجه قرار دهند و در کلیه امور عمرانی و زیرساختی پیوستی مختص به آن را در نظر بگیرند. متأسفانه، باید به این نکته اشاره کرد که موضوع تغییرات اقلیمی در سالیان گذشته چندان مورد توجه نهادهای سیاستگذار کشورمان قرار نداشته و بسیاری از کلان پروژه‌های عمرانی و صنعتی بی‌توجه به آمایش سرزمین و ملاحظات اقلیمی کلنگ خورده‌اند، لذا تداوم این رویه و آگاهی نداشتن سیاست‌گذاران، به ویژه در نهادهای قانون‌گذار با عوارض و تهدیدات تغییرات اقلیمی می‌تواند امنیت ملی کشورمان را در مسیر مورد انتظار دشمنان خارجی مورد تهدید قرار دهد.