در قرآن کریم خداوند متعال می‌فرمایند راه خروج و برون‌رفت از تنگناها و مشکلات فردی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و بین‌المللی آن تقوا و خداپایی و زندگی براساس دستور و رضای خدا است. دو پرسش مهم مطلب آن است که 1ـ واژه و مفهوم تقوا از دیدگاه قرآن و روایات چیست؟ و 2ـ مهم‌ترین اصول و دستورات اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی از دیدگاه اسلام چیست؟
«تقوا» در لغت
«تقوا» در اصل از ماده «وقی یقی وقایة» به معناى قرار دادن خویش در پناهگاه است و در اصطلاح شرع، به معناى پاییدن خداوند، خدا بنده، خدا را در نظر داشتن در امورات، خویشتن‌دارى در برابر گناهان، با خدا و برای خدا بودن است.
و نیز به عبارتی، برنامه جامع نجات انسان در مسائل گوناگون فکری، رفتاری، اخلاقی و معنوی در ابعاد فردی، اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، بین‌المللی و... رو آوردن به آن راهگشاست.
تقوا، نشانه ایمان به «مبدأ» و «معاد»، یعنى خدا و رستاخیز و معیار فضیلت و افتخار انسان و مقیاس سنجش شخصیت او در اسلام به شمار می‌آید.
تقوا یک نیروى بازدارنده درونى است که در وجود انسان به وجود می‌آید و او را در برابر ارتکاب کارهای اشتباه حفظ مىکند. کمال تقوا آن است که افزون بر دوری از گناهان و محرمات، از مشتبهات نیز اجتناب شود.
تقوا مراحل، شاخه‌ها و آثاری دارد که در پاسخ تفصیلی بیان شده است:
مراحل تقوا
بعضى از بزرگان براى تقوا سه مرحله قائل شدهاند:
1ـ نگهدارى نفس از عذاب جاویدان از طریق تحصیل اعتقادات صحیح؛
2ـ پرهیز از هرگونه گناه اعم از ترک واجب و فعل معصیت؛
3ـ خویشتن‌دارى در برابر آنچه قلب آدمى را به خود مشغول مىدارد و از حق منصرف مىکند، و این تقواى خواص، بلکه خاص‌الخاص است.
شاخه‌های تقوا
تقوا شاخه‌ها و شعبه‌هاى متعددی دارد، که از آن میان می‌توان به شاخه‌های زیر اشاره کرد: تقواى مالى و اقتصادى، تقواى جنسى، تقوای اجتماعى، تقواى سیاسى، تقوای اخلاقی و... . انسان با تقوا شخصی است که تقوا را در تمام این جهات رعایت کند.
آثار تقوا
تقوا آثار مثبت فراوانی در زندگی انسان دارد که به بعضی از آنها اشاره می‌کنیم:
1ـ انسان‌سازی: امام علی(ع) می‌فرمایند: «تقوا یک خصلت روحی و یک تربیت معنوی است که در پرتو آن جان انسان ساخته و پرداخته می‌شود.»
2ـ مسؤلیت‌پذیری: فرد با تقوا از زیر بار مسئولیت‌های شرعی شانه خالی نمی‌کند و مشتاقانه می‌پذیرد و سختی‌ها و مشکلاتش را هموار می‌کند.
3ـ آزادگی: تقوا وسیله آزادی انسان از هر بندگی است. کسی که تقوا دارد، در برابر شهوات به زانو در نمی‌آید و در برابر مقام و دیگر تمایلات نفسانی تسلیم نمی‌شود، بنابراین از هر هلاکتی در امان است.
4ـ رستگاری در آخرت: تقوا کلید هدایت است و فرد با تقوا با انجام کارهای مثبت و گام برداشتن در مسیر هدایت افزون بر سعادت در دنیا به کسب پاداش‌های اخروی و ذخیره آن برای روز معاد موفق می‌شود.