گزارش اطلاعاتی سپاه از یک رزمایش

مرتضی سیمیاری

نظام پارلمانی توافقی در لبنان که مناصب اصلی را در اختیار سه طایفه مارونی، سنی و شیعه قرار داده، همواره برای تعیین این روسا، با کشمکش و رقابت جدی روبه‌رو بوده و به‌دلیل نوع ارتباطات احزاب و طوایف لبنان با کشور‌های منطقه و جهان، این‌روز‌ها با تاثیرپذیری از بازیگران خارجی، سامان‌یافته است. تحولات پرشدت ۱۵ماهه درغزه و لبنان، زمینه‌هایی را برای یک روایت‌سازی و جنگ روانی و شناختی فراهم کرد تا برخی احزاب مارونی مثل قوات‌اللبنانی به ریاست سمیر جعجع، جمیل و چهره‌هایی از اهل سنت لبنان، این فضا را ترویج کنند که ضعیف‌شدن حزب‌ا...، مقدمه حذف آن از روند‌ها و ساختار‌های سیاسی در لبنان است و آرزو‌های خود را نیز با صدای بلند اعلام کردند. قطری‌ها در رقابت با سعودی‌ها با ژوزف عون مخالف بودند و سمیر جعجع که سال‌هاست به‌دنبال کسب ریاست‌جمهوری است، به‌شدت با ژوزف عون مخالف بود و حزب‌ا... نیز از دو سال قبل، سلیمان فرنجیه را برای این مسئولیت مناسب می‌دید و جبران باسیل، داماد میشل عون و رئیس حزب ملی آزاد، خود را برای تصدی ریاست‌جمهوری مطرح می‌کرد. باید توجه داشت که مذاکرات مربوط به آتش‌بس در جنوب لبنان که زمینه رایزنی برای انتخاب رئیس‌جمهور لبنان با نبیه بری را فراهم کرد، شدت واگرایی در بین سران مارونی و رقابت جدی بین عربستان و امارات با قطر را که در دو ماه گذشته در کنار ترکیه، جایگاهی در سوریه کسب کرده و وزن‌کشی هریک از چهره‌های کاندیدا‌شده، مجموعا همه رقبا را به پذیرش ژوزف عون سوق داد و همگی کناره‌گیری کردند. ۹ ژانویه در یک نشست صبحگاهی، تمامی طرف‌های داخلی و خارجی، نفوذ و ابزار‌های خود را به‌کار گرفتند و به ۷۱ کرسی در مقابل ۲۰ رای باطله و ۳۷ رای سفید رسیدند. به‌همین دلیل آمریکا، فرانسه و عربستان برای نشست عصرگاهی مجلس چاره‌ای جز مذاکره با نبیه بری و نماینده حزب‌ا... نداشتند. این مذاکرات و مجموعه‌ای از شروط ضمن آن، که توسط ژوزف عون و طرف‌های حامی وی پذیرفته و عملیاتی‌شدن‌شان تضمین شد، دارای محور‌های مختلفی است که از یک‌سو جایگاه مؤثر و مقتدر جناح شیعه در ساختار قدرت و ترسیم رویکرد‌های بعدی حکمرانی را نشان می‌دهد و از سوی دیگر دارای پیام‌های ویژه‌ای به رژیم صهیونی و طرف‌های منطقه‌ای است. از جمله توافقات صورت‌گرفته که نشست عصرگاهی مجلس را به نتیجه ۹۹ رای برای ژوزف عون رساند، انتخاب نجیب میقاتی به‌عنوان نخست‌وزیر است که از امروز رایزنی فراکسیون‌های حزبی برای انتخاب نخست‌وزیر در مجلس لبنان آغاز می‌شود. البته حفظ وزیر اقتصاد که رکن اصلی تصمیمات راهبردی در حکومت لبنان است نیز در اختیار طایفه شیعه خواهد بود. بازسازی لبنان و عقب‌نشینی کامل رژیم صهیونی در جنوب لبنان و اجرای کامل قطع‌نامه ۱۷۰۱ توسط رژیم صهیونی و تعیین فرمانده جدید ارتش با مشورت و نظر فراکسیون شیعه، از جمله توافقات با ژوزف عون و نمایندگان آمریکا، فرانسه و عربستان است. در مقابل میقاتی که از حمایت بخش بزرگی از نمایندگان طوایف مختلف برخوردار است و طرف‌های خارجی نیز با وی همراه هستند، جناح جعجع و جمیل و برخی چهره‌های اهل سنت و... در‌حال تلاش برای مطرح‌کردن چهره دیگری از اهل سنت برای تصدی نخست‌وزیری هستند که انگیزه اصلی آنها، مقابله با توافقات طایفه شیعه با ژوزف عون است و مخروجی از نمایندگان اهل سنت در مجلس را مطرح کرده‌اند. این در حالی است که مخروجی در وزن و سطح نجیب میقاتی نیست و امکان کسب حمایت خارجی و داخلی در قیاس بامیقاتی راندارد. به‌ویژه این‌که عنصر مهم اثرگذاری پول که معمولا توسط عربستان سعودی، امارات وقطروکشور‌های عربی توزیع می‌شود، نیز وجود نداردو مسیر این هزینه‌ها اکنون در حمایت از میقاتی است. پارامتر‌های زیادی بر این دلالت دارند که بازیگران مؤثر خارجی در تحولات لبنان در رویکردشان به آرام‌سازی و پرهیز از شکاف ومنازعه گرایش دارند. این رویکرد در یک نگاه مرحله‌ای به وضعیت سوریه، بر نوعی آرام‌سازی در وهله اول، وسپس استحکام‌سازی و جلوگیری ازهرج‌و‌مرج کنترل‌نشده مبتنی است تا امکان مدیریت تحولات در سوریه را فراهم کنند. این رویکردجدید درانتخاب نخست‌وزیر لبنان، اگرچه باتجارب گذشته‌ای که مدت‌هاهم برقرار بوده گره خورده، با‌این‌حال نگارنده معتقد است نیاز‌های راهبردی بازیگران بزرگ بین‌المللی و منطقه‌ای، فعلا انتخاب سریع نخست‌وزیر را در اولویت قرار داده است.

سیستان و بلوچستان نقطه‌عطف‌ گذار به عدالت توسعه‌ای

محمد جعفر قائم پناه

حضور دوباره دولت وفاق ملی در استان سیستان و بلوچستان در فاصله کمتر از دوماه، این‌بار در شهرستان‌های چابهار و زابل، فراتر از یک سفر استانی معمول است. این حضور مکرر در کوتاه‌ترین بازه زمانی ممکن از آغاز به‌کار دولت، نشانگر اراده دولت برای تحول در نگرش به مقوله توسعه در ایران است. برای درک عمیق‌تر این رویکرد، باید به مبانی نظری و چارچوب فکری دولت در حوزه توسعه نگاهی دقیق‌تر انداخت.
آنچه در دهه‌های گذشته به عنوان الگوی توسعه در ایران دنبال شد، عملاً بر سرمایه‌گذاری در نقاط خاص با هدف سرریز تدریجی توسعه به پیرامون، مبتنی بوده است. تجربه نیم قرن گذشته نشان می‌دهد این الگو نه تنها به توسعه متوازن ایران نینجامید، بلکه شکاف مرکز- پیرامون را عمیق‌تر کرد. نمود عینی این رویکرد را می‌توان در استقرار صنایع آب‌بر در فلات مرکزی ایران مشاهده کرد. این تصمیم که در تضاد آشکار با اصول آمایش سرزمین بود، امروز به بحران فرونشست زمین و تهدید زیست‌پذیری شهرهای مرکزی کشور از جمله تهران انجامیده است. به بیان دیگر، توسعه نامتوازن نه تنها پیرامون را محروم کرده است، بلکه پایداری توسعه در مرکز را نیز با چالش مواجه ساخته است.
دولت وفاق ملی با درک این واقعیت رویکرد جدیدی را در توسعه منطقه‌ای دنبال می‌کند که در آن عدالت صرفاً به معنای توزیع منابع نیست، بلکه در شناسایی و فعال‌سازی ظرفیت‌های نهفته در هر منطقه نهفته است. سیستان و بلوچستان با برخورداری از موقعیت ژئوپلیتیک منحصر به فرد، سواحل اقیانوسی و تنوع قومی و مذهبی، ظرفیت‌های بی‌بدیلی برای توسعه دارد که تاکنون مغفول مانده است.
برخلاف الگوهای پیشین که توسعه را امری تزریقی و از بالا به پایین می‌دانستند، رویکرد رئیس‌جمهوری پزشکیان بر توانمندسازی و مشارکت جوامع محلی تأکید دارد. این نگاه که ریشه در نظریات توسعه اجتماع‌محور دارد، معتقد است پایداری توسعه در گرو مشارکت فعال ذی‌نفعان محلی است. رئیس جمهوری تقریباً در همه سخنرانی‌های خود، بر جلب مشارکت مردم و به میدان آمدن آنان تأکید می‌کند. در اندیشه او حل بحران‌ها و ابربحران‌های کشور، بدون مشارکت فعالانه مردم ممکن نیست. این رویکرد به معنای عدول از مسئولیت‌های دولت نیست. دولت با نگاه کارشناسی و رویکرد تخصص‌محور، تلاش خواهد کرد در همه میدان‌ها وظایف خود را به بهترین وجه ایفا کند. موضوع این است که حتی اگر دولت با بهره‌وری بالا همه وظایف خود را به‌درستی انجام دهد، در این گرداب مشکلات و مسائل، بدون مشارکت مردم نخواهد توانست به تنهایی کاری از پیش ببرد. تکرار این مسأله از سوی دکتر پزشکیان، هدفمند است؛ مشارکت‌جویی، «کلان‌پروژه» اوست و همه اجزای دولت نیز به نوبه خود باید در راستای تحقق این هدف بکوشند. موضوع مهم دیگر این است که توسعه باید در انطباق با ظرفیت‌های اکولوژیک و اقلیمی هر منطقه باشد. مسأله خشک شدن تالاب هامون و بحران آب در سیستان، نمونه‌ای پیچیده از چالش‌های توسعه است که ابعاد داخلی و خارجی مهمی دارد. صرف نظر از کم و کیف بروز این بحران، پیامدهای آن فراتر از مسائل زیست‌محیطی است. خشکی هامون امروز به فروپاشی نظام سنتی معیشت در منطقه، مهاجرت اجباری روستاییان و حتی چالش‌های امنیتی انجامیده است. طوفان‌های گرد و غبار برخاسته از بستر خشک تالاب، سلامت ساکنان منطقه را تهدید می‌کند و حتی تا شهرهای دوردست نیز اثر می‌گذارد.
ممکن است تصور شود انتخاب سیستان و بلوچستان به عنوان اولین مقصد سفر استانی دولت و بازگشت به این استان در سفر سوم، استمرار برخی رفتارهای پوپولیستی ادوار گذشته در حکمرانی است؛ اما واقعیت این است که این انتخاب‌ها بر مبنای یک چارچوب نظری منسجم و درک عمیق از ضرورت‌های توسعه متوازن در ایران است. این استان با چالش‌های پیچیده توسعه‌ای روبه‌روست که حل آنها نیازمند رویکردی جامع و چندبعدی است:
یک – چالش ژئوپلیتیک: موقعیت مرزی استان و همسایگی با دو کشور افغانستان و پاکستان، آن را در معرض تحولات منطقه‌ای قرار می‌دهد. رویکرد نوین توسعه باید بتواند این چالش را به فرصتی برای همگرایی منطقه‌ای تبدیل کند.
دو- چالش اقلیمی: تغییرات اقلیمی و خشکسالی‌های پیاپی، بویژه در منطقه سیستان، معیشت سنتی را با بحران مواجه کرده است. راهکار این چالش در بازتعریف الگوی توسعه و متنوع‌سازی اقتصاد محلی است.
سه – چالش زیرساختی: علی‌رغم موقعیت راهبردی سواحل مکران، فقدان زیرساخت‌های اساسی مانع از بهره‌برداری از این ظرفیت شده است. توسعه بندر چابهار و اتصال آن به شبکه ریلی کشور می‌تواند نقطه عطفی در این زمینه باشد و در حال حاضر یکی از اولویت‌های اصلی دولت است.
به رغم همه این‌ها، سال‌ها عقب‌ماندگی از قطار توسعه، نیازمند توجه ویژه در تخصیص منابع است. موضوع صرفاً تخصیص منابع بودجه‌ای نیست، هر چند که البته در آن بخش نیز دولت رویکرد تحولی و ویژه‌ای را دنبال می‌کند. جبران عقب‌ماندگی استان سیستان و بلوچستان، با رویکردی چندوجهی، چه در بودجه‌ریزی دولتی و چه در جذب سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی و البته هدایت تسهیلات بانکی، دنبال خواهد شد. در درجه دوم تقویت نهادهای مدنی، حمایت از کسب‌وکارهای خرد و متوسط و ارتقای مهارت‌های حرفه‌ای اولویت‌های دولت خواهد بود. در نهایت اینکه بهره‌گیری از ظرفیت‌های ترانزیتی و تجاری منطقه، نیازمند تعامل سازنده با کشورهای همسایه و شرکای بین‌المللی است. این مسأله نیز به تأکید رئیس جمهوری، جزو دستورکارهای دستگاه سیاست خارجی کشور است و با جدیت پیگیری خواهد شد. از سوی دیگر با در نظر گرفتن اینکه ابربحران‌های مزمن کشور، اصولاً در چند دهه گذشته پایدار بوده و راهبردهای حکمرانی برای غلبه بر آنها عمدتاً نقشی تسکین‌آمیز و موقتی را ایفا کرده است، دولت وفاق ملی یکی از اولویت‌های خود را تغییر در ساختار و فرآیند برنامه‌ریزی توسعه می‌داند. مهم‌ترین محور این تغییر به نوعی‌ گذار از برنامه‌ریزی متمرکز به برنامه‌ریزی مشارکتی است. برنامه‌های توسعه که عمدتاً از سوی کارشناسان مرکزنشین و بدون درک عمیق از واقعیت‌های محلی تدوین شده است، امتحان خود را پس داده و ناکارآمد بوده‌اند. در دولت وفاق ملی تلاش خواهد شد جوامع محلی و نخبگان منطقه‌ای نقش فعالی در فرآیند برنامه‌ریزی داشته باشند. حضور مکرر دولت در سیستان و بلوچستان و گفت‌وگوی مستقیم با مردم و نخبگان محلی، نمودی از این تغییر پارادایم است. تجربه نشان داده است که موفق‌ترین برنامه‌های توسعه آنهایی هستند که دانش تخصصی را با شناخت عمیق از ظرفیت‌ها و محدودیت‌های محلی تلفیق می‌کنند. مردم بومی سیستان و بلوچستان طی قرن‌ها زندگی در این اقلیم، راهکارهای خلاقانه‌ای برای سازگاری با محیط یافته‌اند که می‌تواند الهام‌بخش برنامه‌های توسعه باشد. توسعه سیستان و بلوچستان در چشم‌انداز دولت وفاق ملی صرفاً یک پروژه عمرانی نیست، بلکه امیدواریم آغازگر تحولی بنیادین در الگوی توسعه ملی باشد. سیستان و بلوچستان می‌تواند، چنانکه اشاره شد، پایلوتی (یا نقطه شروعی) برای آزمودن رویکردی جدید در عرصه توسعه ایران باشد. در نگاه دولت این استان با همه چالش‌ها و فرصت‌هایش، می‌تواند به الگویی موفق از توسعه متوازن، درون‌زا و پایدار تبدیل شود. موفقیت در این مسیر، مستلزم درک عمیق مبانی نظری، پایبندی به اصول و البته انعطاف‌پذیری در روش‌هاست. این موفقیت نه تنها سرنوشت این خطه از ایران را تغییر می‌دهد، بلکه حتی می‌تواند آینده الگوی توسعه ملی را هم رقم بزند.

در ستایش نقدپذیری و نکوهش جزم‌اندیشی

در خبرها آمده بود که با دستور مقام قضائی فعالیت سایت اینترنتی و کانال تلگرامی دکتر محسن رنانی، پژوهشگر و استاد برجسته دانشگاه اصفهان متوقف و برای ایشان پرونده قضائی تشکیل شده است، اگرچه بعدا گفته شد نام‌برده خودش تا پایان رسیدگی اقدام به توقف سایتش کرده است. به همین دلیل و اقدامات مشابه بر آن شدم تا با بازخوانی آنچه در فرهنگ ملی و ادبی ایران و آموزه‌های دینی و مذهبی و عرصه‌های علم و معرفت در جهان امروز در ستایش از نقد عالمانه و منصفانه و نکوهش جزم‌اندیشی و محدودنگری آمده است، این رخداد را مورد بررسی و تحلیل قرار دهم.

 در متون ادبی و رسمی فرهنگ وزین فارسی، نقد به معنای ارزیابی، بررسی یا تحلیل یک موضوع یا مسئله یا یک اثر است که می‌تواند دربرگیرنده ترکیباتی مانند نقد اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، فکری و فرهنگی باشد و فی‌نفسه امری پسندیده و مورد تقدیر ‌‌است که به آگاه‌سازی و جامع‌نگری مردم و جامعه و افزایش قدرت تمییز و تشخیص معایب و محاسن یک رویداد یا برنامه‌ و... کمک شایانی می‌کند. از سوی دیگر یکی از جدی‌ترین مسائل فلسفه سیاسی، نقش و نظارت مردم در نوع و روش و هدایت حکمرانی است. از جلوه‌های حضور مردم در تعیین سرنوشت خود، رفتار و گفتار نقادانه و جست‌وجوگرانه آنها در نوع منش و تصمیمات و برنامه‌ریزی‌های حاکمان است. انتقاد سازنده، عالمانه و مسئولانه همراه با ادب حرکت و اقدامی است اصلاح‌گرایانه که ‌قصد آن پالایش و زنگارزدایی و نجات حقیقت از ناخالصی‌هاست. در آموزه‌های دینی از امیر پارسایان، حضرت علی (ع) نقل است که «مطمئن‌ترین، سالم‌ترین و مؤثرترین عامل برای کنترل قدرت و اصلاح امور جامعه، حضور پویا، آگاهانه و همراه با احساس مسئولیت و دلسوزانه مشاوران و مردم و مراقبت دائمی آنان از جریان مدیریت و حاکمیت جامعه و نقد و ارزیابی همیشگی و پیگیرانه آنان از اعمال و رفتار مدیران و مسئولان عرصه حکمرانی است.

یکی از دوستان خاطره‌ای از حضورش در سمیناری که به مناسبت معرفی کتابی در یکی از دانشگاه‌های معتبر خارجی در سال گذشته میلادی برگزار شده بود، نقل می‌کرد که در ابتدای نشست نویسنده کتاب به حاضران گفت امیدوارم به من احترام بگذارید و پس از ارائه مطالب نقد و ارزیابی خود را صریحا بیان کنید و به رشد و تعالی و رفع نواقص آن کمک کنید. در واقع نقدکردن را یک نعمت، موهبت و احترام به خود می‌دانست و نقدنکردن را نشانه بی‌توجهی به مطالب ارائه‌شده و بی‌احترامی به خودش ارزیابی می‌کرد.

اما در نکوهش جزم‌اندیشی و محدود و تک‌بعدنگری به‌ویژه در اموری که به منافع مردم و عموم جامعه بازمی‌گردد، سخن بسیار گفته‌اند. در تعاریف رسمی،‌ جزم‌اندیشی عبارت است از روش اندیشه‌گری غیرانتقادی و غیرعلمی که بر بنیاد باورهای جزمی روایت شده که همیشه و همه جا باورها را ثابت و به‌مثابه حق و حقیقت می‌انگارد و آن را به بوته آزمون و خطا نمی‌سپارد. در تجربه جهانی آن، باورهای کلیسای کاتولیک در قرون وسطی مصداق بارز جزم‌اندیشی و خشک‌سری معرفی می‌شود که اعتقاد تعصب‌آمیز به یک باور به عنوان اصل قطعی و غیرقابل تغییر را ترویج می‌کرد. در چنین نگرشی عقل و خرد و علم در نازل‌ترین شاخص‌ها برای راستی‌آزمایی یک پدیده یا ایده یا اندیشه قرار می‌گیرد. سرنوشت دانشمندانی مانند گالیله، اخترشناس مشهور ایتالیایی که در دادگاه تفتیش عقاید کلیسا مجبور به توبه شد تا از مرگ نجات یابد، نمادی از جزم‌اندیشی است که دستاوردهای علم را برنمی‌تابد و آن را به محکمه می‌کشاند. بدون تردید تحولات شگفت‌آور جهان در دو دهه گذشته در عرصه تولد نوآوری‌ها و فناوری‌های جدید دنیای ارتباطات بیش از پیش فرصت را بر جزم‌اندیشی تنگ کرده است. ایران عزیز ما نیز از این قاعده و بهره‌مندی از این پیشرفت‌ها مستثنا نیست، بنابراین باید پذیرفت و باور کرد که عصر و دوران مسدودسازی اندیشه و پیشگیری از انتشار آن به سر آمده است. نقدستیزی به فرجام نمی‌رسد. ایران با پیشینه تمدنی و فرهنگی برخاسته از خردمندی و فرزانگی قابل ستایش خود باید مهد باز تربیت بزرگان و اندیشه‌وران جدیدی باشد که دلسوزانه و خیرخواهانه و برگرفته از علم و دانش و منطق چراغ راه و روشنگر مسیر حکمرانان می‌شوند.

فرهیخته ارجمند و دانشمند گران‌مایه دکتر محسن رنانی را از زمانی که در مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در دوره ششم همکاری می‌کرد و مشاوره می‌داد، به‌خوبی می‌شناسم. ایشان در شمار اندیشمندان ایران‌دوست و مردم‌باوری است که در کسوت معلمی چون شمع فروزان روشنی‌بخش محافل علمی و دانشگاهی است. هرگاه قلم به دست می‌گیرد و لب به سخن می‌گشاید و پند و اندرز و نقدی را مطرح می‌کند، با ذره ذره وجودش به ایران و سربلندی آن عشق می‌ورزد. عالمانه، مؤدبانه و محترمانه نقد می‌کند، منصفانه داوری می‌کند، دلسوزانه راه نشان می‌دهد، از تعارفات می‌گذرد تا بیان او صریح و آشکار و بدون لکنت و عاری از حقیقت نباشد، او به همان میزان که نقدکننده است، نقدپذیر است. نظام باید قدر این دست از سرمایه‌های علمی و فداکار خود را بیش از پیش بداند و به جای محدودسازی و مسدودکردن اندیشه‌ورزی آنان، به گوش جان سخنان خیرخواهانه آنها را بشنود. یکی از روش‌های کنترل مهاجرت نخبگان ارج‌نهادن و پذیرفتن و گشودن آغوش همراه با مهر و عطوفت به روی چنین انسانی‌های شریف، آزاده و بزرگی است که پشتوانه‌های فکری و معرفتی ایران‌اند و زمینه‌ساز پویایی و شکوفایی علم و اندیشه و تربیت انسان‌های مستقل و متعهد و دوستدار میهن و سرفرازی کشور هستند.

فرهنگستان را «نقد» کنیم، نه «ریشخند»!

علیرضا حیدری 

در ماه‌های گذشته فرهنگستان زبان و ادب فارسی چند جایگزین فارسی را به جامعه معرفی کرد که تازه‌ترین آن‌ها، «تصدانه» به‌جای پیکسل، «پادپخش» به ‌جای پادکست، «موج‌پز» به‌جای مایکروویو، «گرایه» به‌جای ترند و «هفتگ» به‌جای تیک بود. چنان‌که گمان می‌رفت، این برساخت‌ها با بازتاب‌هایی همراه با شوخی و گاه طعن‌گونه و حتی توهین‌آمیز در فضای مجازی روبه‌رو شد. متاسفانه گاه دیده می‌شود که در برنامه‌های رسمی ازجمله در صداوسیما هم شاهد چنین اتفاقات ناسنجیده ـ هرچند ممکن است به شوخی ـ هستیم! تمسخر فرهنگستان، تمسخر زبان فارسی هم هست. زبان فارسی پایه هویتی ماست و مهم‌ترین تکیه‌گاه فرهنگی و تاریخی ما همین زبان است که رسانه‌ها باید با احتیاط با آن روبه‌رو شوند و اگر قرار است نقدی انجام شود (که حتماً هست)، ادیبانه و مؤدبانه باشد. از‌این‌رو، یادآوری چند نکته را ضروری دانستم.
 بی‌گمان در همین آغاز باید گفت که بیشتر این بازتاب‌های مجازی و نه حقیقی! رنگ‌وبوی سیاسی دارد؛ به این معنا که شکوه‌های سیاسی گاه در یک موضوع ـ حتی بی‌ربط ـ خودش را نشان می‌دهد. بنابراین، برخی این فرصت را، مغتنم می‌شمارند و به‌نوعی دست به اعتراض سیاسی می‌زنند، اما از نوعی دیگر و با تمسخر نهادی حکومتی، به نام فرهنگستان!
از طرفی گاهی در جامعه برساخته‌هایی ساختگی و جعلی منتشر می‌شود که بوی تمسخر نیز از آن‌ها به مشام می‌رسد و آن‌ها را به فرهنگستان نسبت می‌دهند، حال آن که این واژه‌ها هیچ ربطی به مصوبه‌های این نهاد ندارد. این که به روند و شیوه برابرسازی واژه‌ها می‌توان انتقادهایی داشت، کاملاً پذیرفته است و مهم‌ترین آن، این است که فرهنگستان در برابرسازی معمولاً دیرهنگام عمل می‌کند و خود این ضعف باعث می‌شود واژه بیگانه جاگیر شود و تغییر آن دشوار باشد.
یکی از تصورات نادرست درباره فرهنگستان این است که گمان می‌رود این نهاد تنها کاری که برعهده دارد، واژه‌گزینی است؛ ازاین‌رو، بودجه سالانه آن را به تعداد واژه‌های مصوب تقسیم می‌کنند و کار این نهاد را به ریشخند می‌گیرند. حال آن که واژه‌گزینی تنها یکی از کوشش‌های این نهاد است و کارگروه‌های دیگری در این نهاد فعالیت‌های علمی دارند؛ همچون کارگروه‌های فرهنگ‌نویسی، آموزش، زبان و گویش‌ها، دانشنامه زبان و ادب فارسی در شبه‌قاره هند، دستور خط، زبان و رایانه و انتشارات.
اما نکته مهم‌تری که بنا دارم در این یادداشت به آن اشاره کنم، این است که این انتقادها و اعتراضات و تمسخرها تازگی ندارد.
در «شرح زندگانی من» عبدا... مستوفی می‌خوانیم که در اعتراض به مصوبات فرهنگستان گفته بود: «آقایان! هرقدر می‌خواهید باد به بیرق لغت «عدلیه» بکنید، مردم «عدلیه» را برای اختصارش ترک نمی‌کنند و «دادگستری» شما، با وجود این که وضع‌شده فرهنگستان هم هست، روی کاغذ خواهد ماند... .»؛ ولی نه‌تنها دادگستری، که خواهان (مدعی) و بازپرس (مستنطق) و دادنامه (ورقه حکمیه) و دادگاه (محکمه) و آیین دادرسی (اصول محاکمات) و خواسته (مدعی به) و... ماند و امروز مردم آن‌ها را به کار می‌برند.
از صادق هدایت یادی کنیم که وقتی واژه‌هایی مانند «پزشک» جایگزین «طبیب» شد و «پایان‌نامه» به‌جای «تز»، در مقاله «فرهنگ فرهنگستان» خود، فرهنگستان را مسخره کرد و به باد طنز گرفت.
به گفته دکتر عباس اقبال آشتیانی، از نویسندگان بنام کشورمان که اتفاقاً خودش عضو فرهنگستان اول بود، استناد کنیم که می‌گفت چه کسی به‌جای «اونیورسیته» می‌گوید «دانشگاه» یا به‌جای «طلبه» می‌گوید «دانش‌آموز» و «دانشجو».
در کنار این‌ها صد‌ها واژه دیگر هم می‌توان نام برد که در آغاز با مخالفت روبه‌رو شد، اما سرمایه زبان فارسی شد: «اطفائیه» شد: آتش‌نشانی، «آژان» شد: پاسبان، «میزان‌الحراره» شد: دماسنج، «فاکولته» شد: دانشکده، «SMS» شد: پیامک، «سوبسید» شد: یارانه، «ATM» شد: خودپرداز، «دیتا» شد: داده، «ادیت» شد: ویرایش، «لود» شد: بارگذاری و... .
فراموش نکنیم که نباید شکوه زبان فارسی، این میراث تمدنی را پیش چشم نسل روزگارمان سست کنیم؛ پس ریشخند را با انتقاد جابه‌جا نکنیم.

مردم؛ ذوالفقار ولی

جواد شاملو 
ظاهراً یک عقیده انحرافی در برخی فرقه‌های غالی وجود دارد بر این مبنا که ما چه نیازی به عبادت داریم؟ مولا به‌جای همه ما عبادت کرده است. ما چه نیازی به استغفار داریم؟ مولا به‌جای همه ما استغفار کرده است. ما چرا گناه نکنیم؟ مولا به‌جای همه ما عصمت داشته است. عقیده به‌غایت فاسدی است. چراکه این‌گونه عاشق علی، بی‌شباهت‌ترین شخص به او می‌شود. اما مسئله اینجاست که در مورد مولود کعبه، مرز بین غلو و حقیقت، باریکی حیرت‌انگیزی دارد. هنر می‌خواهد که او را آن‌طور که باید بستایی و به ورطه غلو و خروج از صراط مستقیم ممدوح خود نیفتی. لطیف آنکه شباهت مولا به معبود خویش از فرط عبودیت اوست. عابدترین و معبودنماترین. عاشق‌ترین و معشوق‌نماترین. بنده‌ترین و خدانماترین. وجود امیرالمؤمنین علیه‌السلام راهی برای باور قلبی به این حقیقت است که عبودیت به درگاه الهی یک مسیر نزولی نیست، بلکه صعود و سلوک است و نزدیک‌ترین راه به افلاک، خاک است و خاک نماد ایمان و بندگی است و ابوتراب، پدر ایمان. القصه، آنچه آن گروه غالی را به انحراف می‌کشاند، حقیقت درستی بود و آن عبارت از «کافی» بودن امیرالمومنین علیه‌السلام بود. آنچه از یگانگی مولای مؤمنان می‌شنویم و می‌خوانیم در عین تواتر تاریخی، کمر اساطیر حماسی جهان را هم می‌شکند. در توضیح کافی بودن می‌توانیم بگوییم که مولا تنها در ظاهر یک نفر بود؛ در حقیقت او در تمام شؤون حیات فردی و اجتماعی خود سپاهی یک‌نفره بود. یک‌نفره دری را از جا کند که چهل نفر باید بلندش می‌کردند. یک‌نفره شبی هزار رکعت نماز خواند که یک مسجد پر از عابد هم از پسش بر نمی‌آمد. یک‌نفره کار ده‌ها واقف را در اطراف مدینه انجام داد. گزارشی هست در مورد جنگ جمل که ثابت می‌کند عنوان ارتش یک‌نفره نه‌تنها در مورد مولا به‌هیچ‌وجه استعاره یا هیچ آرایه ادبی دیگری نیست و عین حقیقت است، که حتی نارس است. روایت، منقول از جابر ابن عبدالله انصاری است که توضیحی از شرایط جنگ جمل ارائه می‌کند. جابر اشاره می‌کند ۷۰ هزار نفر در سپاه جمل پیش روی سپاه مولا ایستاده بودند؛ این عدد را به خاطر داشته باشیم! او می‌گوید: «هیچ فراری‌ای را ندیدم مگر آنکه می‌گفت علی فراری‌ام داد!
هیچ مجروحی را ندیدم مگر آنکه می‌گفت علی مجروحم کرد! هیچ محتضری را ندیدم مگر آنکه می‌گفت علی من را کشت! اگر در جناح راست بودم صدای علی می‌آمد. اگر در جناح چپ بودم صدای علی می‌آمد. سپس از نزد طلحه گذشتم، درحالی‌که تیری در سینه‌اش بود. پرسیدم چه کسی تو را تیر زد؟ طلحه گفت علی‌ابن‌ابیطالب! پرسیدم علی که شمشیر در دست دارد نه کمان! طلحه جواب داد ای جابر! مگر نمی‌بینی چگونه به آسمان می‌رود و به زمین می‌آید؟ نمی‌بینی گاهی از مشرق فرود می‌آید و گاهی از مغرب و مشرق و مغرب برایش یکسان است؟». طلحه درواقع می‌خواست به جابر بگوید که رفتار علی را نمی‌توان با آنچه در دست دارد تحلیل کرد. او جنگجویی عادی نیست. روحی است آزاد و پران که کالبدش محدودش نمی‌سازد. این دلاوری در حالی است که حضرت در جنگ جمل، قریب به ۶۰ سال سن داشت. وقتی سخن از «کافی» بودن مولای موحدان می‌گوییم، از چنین حماسه بی‌نهایتی حرف می‌زنیم. مولا حتی در عرصه جنگ نرم با لشکر کلمات خود ماشین پروپاگاندای معاویه را تا حد زیادی از کار انداخت و رسوا کرد و رسانه تک‌نفره حکومت اسلامی بود. حیف که در آن زمان هنوز فناوری به مردم شام امکان نمی‌داد علاوه بر دروغ‌های معاویه، کلام روشنگر امیر را هم بشنوند.
این علی که یگانه است و در یگانگی خود از غیر خداوند سبحان بی‌نیاز است؛ این علی که کافی است و یک‌نفره کار یک لشکر را می‌کند در برهه‌های گوناگونی از زندگی سیاسی خود به حسب ظاهر به اهدافش نرسید. توصیف کفایت مولا را گفتیم تا لمس این مصراع ساده‌تر شود برایمان: علی، آری علی، حتی علی تنهاست بی‌مردم! حکومت چنین مرد بی‌نظیری بود که مدتی طولانی با معضل «غارات» مواجه بود. درِ خانه چنین قاهر غالبی بود که سوخت. همسر چنین سردار فاتحی بود که شهیده شد، درحالی‌که جنینی در بطن داشت. قدرت عوام و خواص مردم تا آنجاست که با عدم همراهی خود، می‌توانند شیر پیروز خدا را هم از موفقیت باز بدارند؛ چراکه قرار نیست اهداف الهی بدون رشد مردم محقق شود. اگر خواص کارآمد نباشند، اگر خواص تبیین نکنند، اگر خواص فسادستیز و پاکدست نباشند، اگر عوام خوش‌‌فهم نباشند و سر و دل به ولی نسپرده باشند، دستان علی بسته می‌شوند. آری؛ مولای ما یدالله است؛ اما «یدالله مع الجماعه»! علی تنها وقتی چپ و راست لشکرها را به هم می‌دوزد که مردم هم میدان آمده باشند؛ مأموریت اول اولیای الهی هدایت است و بی‌مردم، ذوالفقار در گوشه بیت نورانی مولای عشق خاک می‌خورد...
امروز قدم‌ گذاشتن در راه امیر مؤمنان علیه‌الصلوات و السلام چیزی جز مردم‌داری و تلاش برای همراه کردن حداکثری مردم نیست. صداوسیما و دستگاه‌های تبلیغی اگر مخاطب خود را محدود فرض کنند و تلاش نکنند بیگانه‌ترین افراد را هم با مسیر حق همراه کنند، در حق ولی ملت کوتاهی کرده‌اند و در تجهیز ذوالفقار کم‌ گذاشته‌اند. دولت اگر از مرزهای سفره مردم صیانت نکند، باید پاسخگوی نجواهای غریبانه شاه مردان در چاه‌های مدینه باشد. من و ما اگر تا نفس داریم حقایق را با مردم در میان نگذاریم، لبیک نگفته‌ایم «أین عمار» را و اینگونه است که «هل من ناصر» نیز بی‌لبیک می‌ماند. آری! تصویر شهرهای موشکی زیرزمینی نیروهای مسلح قهرمان ما وجدآور و دلگرم‌کننده است؛ اما فوج جمعیت مردم زیر تابوت سردار دل‌ها وجدآورتر. سوخت تمام سلاح‌های ما به تصریح ولی ما شور مردم، شعور مردم، امید مردم و همراهی مردم است. غلاف ناامیدی که بشکند، رقص ذوالفقار آغاز می‌شود.

 

وفاق با خودشان!

ثنا مجد

معاونت راهبردی ریاست‌جمهوری پنجشنبه گذشته همایش عریض و طویلی با عنوان «گفت‌وگوی ملی درباره وفاق ملی» در کتابخانه ملی برگزار کرد؛ همایشی با 11 پنل (نشست) و بیش از 60 کارشناس و سخنران. 

نشست‌هایی که در آنها کلیدواژه‌ «وفاق ملی» به بسیاری از مؤلفه‌های ضروری حکمرانی سنجاق شده بود؛ از «مفهوم‌سنجی وفاق ملی»، تا نسبت آن با «عدالت»، «سیاست‌گذاری»، «توسعه»، «افق‌های بین‌المللی» و «تجربه‌های داخلی» و حتی «جریان‌های سیاسی» و «اجتماعی». تا به ‌زعم خود این انگاره را رقم بزند که منادیان «وفاق» برای همه سرفصل‌های مذکور مانیفست قابل دفاعی دارند. اما واقعیت آن بود که این داستان پرهیاهو یک نقطه ضعف بزرگ داشت که بدجور توی ذوق می‌زد و اساسا ماهیت موضوع را با تردید جدی مواجه کرد، و آن، ترکیب تقریبا یکدست و «خالص» سخنرانان همایش بود که به نوعی به نقض غرض عنوان همایش بدل شد! 

نگاهی به لیست کارشناسان دعوت شده به همایش نشان می‌دهد در میان بیش از 60 فرد مدعو برای ارائه دیدگاه‌‌ درباره وفاق و آنچه آقایان به آن الحاق کرده‌اند، تعداد معدودی کرسی در واقع کمتر از انگشتان یک دست به افراد غیرهمسو اختصاص داشت و از چهره‌های شاخص جریان سیاسی مقابل «وفاق‌بازان» خبری نبود، در شرایطی که از عباس عبدی تا صادق زیباکلام در جمع مذکور حضور داشتند! 

این به روشنی گواه آن است که جماعت مدعی وفاق‌ که فریادشان در نقد به قول خودشان «خالص‌سازی» بلند است، وقتی کار به دست خودشان بیفتد، چند مرده حلاجند و تا چه حد می‌توانند دیدگاه‌های مخالف را تحمل کنند، آن هم در مقطعی که بر طبل «وفاق» می‌کوبند اما بی‌آنکه کسی بخواهد در نقد معنایی که این روزها از «وفاق» اراده می‌شود، قلم‌فرسایی کند و میزان التزام مدعیان این مفهوم را به اقتضائات آن بسنجد، این چینش و ترکیب عجیب که به ضرب‌المثل «خود گویی و خود خندی» می‌مانست، شاهد عادلی بر عیار این ادعا بود. 

آش آنقدر شور بود که صدای برخی سخنرانان هم درآمد و از خالی بودن جای برخی افراد و دیدگاه‌ها در همایش انتقاد کردند؛ محمد قوچانی از مهیا بودن فضای سالن برای وجود چند صندلی دیگر گفت و پرویز امینی نبود نماینده‌ای از طرف مقابل رقابت‌های انتخاباتی در همایش را یادآور شد و آن را دلیلی بر عدم امکان تحقق این مفهوم گرفت. شاید این حضرات تصور می‌کردند ذکر ممتد واژه «ملی» در عنوان همایش و برگزاری آن در کتابخانه «ملی» به این همایش حقیقتا وجهی ملی می‌بخشد و تکرار مفهوم «وفاق» ایشان را به عنوان مصادیق آن می‌نمایاند، حال آنکه چنین نیست و ملت در ارزیابی میزان نسبت یک مفهوم با افراد به عملکرد و کارنامه ایشان نظر دارد، نه آنچه شعار می‌دهند و فریاد می‌زنند. 

این ملت نیک به خاطر دارد در دولت‌های سلف که قرابت فکری با وفاقیون داشتند، شعار «آزادی» و «تحمل مخالف» و بعدتر «اعتدال» چه سرنوشتی پیدا کرد و در نیمه دوم دهه ۷۰ مقارن روی کار آمدن محمد خاتمی، کمترین نقدی به او و دولتش با چه هجمه‌ای از سوی اصلاح‌طلبان مواجه ‌می‌شد و چگونه هر صدای مخالفی به نام «آزادی» و «تحمل مخالف» خفه ‌شد و انگ دیکتاتوری ‌خورد! یا ۲ دهه پس از آن همزمان با ریاست ‌جمهوری حسن روحانی و طرح شعار «اعتدال»، چگونه به هر نگاه متفاوتی با برچسب «تندروها» حمله ‌شد! 

امری که مورد اذعان محمد قوچانی، عضو شورای مرکزی حزب کارگزاران و عضو حقیقی شورای اطلاع‌رسانی دولت نیز واقع شد و او با اشاره به رفتارهای حذفی اصلاح‌طلبان در گذشته گفت: «وفاقی که امروز ما به آن رسیدیم یک توفیق اجباری است، یعنی اینگونه نیست که فکر کنیم اگر ما قدرت داشتیم یکدیگر را تحمل می‌کردیم. از خودمان شروع می‌کنم؛ ما اصلاح‌طلب‌ها اگر دست‌مان می‌رسید و در جایی ممکن بود رقیب را حذف کنیم، از تعابیری استفاده کردیم که تعابیر خوبی نبود».  به هر حال ترکیب همایش پنجشنبه بخوبی نشان داد عوض کردن «اسم»‌ها، به تغییر «رسم»ها نمی‌انجامد و اصلاح‌طلبان با کارنامه‌ای که از خود به جا گذاشته‌اند نمی‌توانند به صرف ایجاد جنجال رسانه‌ای حول یک مفهوم آن را از آن خود کرده و خود را با آن معرفی کنند. 

همچنان که پیش‌تر هم اشاره شد لازمه این امر تجلی این مفهوم در رفتار و کردار ایشان است که اگر شخص رئیس‌جمهور را فاکتور بگیریم، اثر چندانی از وفاق در اطرافیان ایشان به چشم نمی‌آید. آنچنان که ترکیب حاضران همایش موسوم به «گفت‌وگوی ملی درباره وفاق ملی» این ادعا را به عریان‌ترین وجه ثابت کرد و نشان داد پادشاه وفاق مدنظر آقایان چقدر لخت است! این البته علاوه بر تمام ان‌قلت‌هایی بود که در پنل‌های مختلف به امکان تحقق وفاق ملی وارد و درباره آن تشکیک شد (که شرح آن مجال مستقل و مبسوطی می‌طلبد).

این نیز بماند که رصد مواضع سیاسیون و جریان رسانه‌ای همسو با دولت چهاردهم در چند ماهی که از عمر آن می‌گذرد، حکایت از آن دارد که مقصود این حضرات از «وفاق» بیشتر «موافقت» همه جریان‌ها و چهره‌های نهادهای کشور با سیاست‌ها و برنامه‌هایی است که دولت مطرح می‌کند، تا معنایی که در بادی امر از آن به نظر می‌رسد!   

ناگفته نماند انتشار پست یوسف پزشکیان در فضای مجازی تنها چند روز قبل از همایش که در آن به صراحت به وجود اختلاف‌نظرها درباره «معنای وفاق» اذعان و بر ضرورت «وفاق در عمل»، «بیش از تبیین آن در نظر» تصریح و تأکید کرده بود، تردیدها را درباره اتفاق‌ نظر پیرامون این مفهوم در خودِ مجموعه دولت هم برانگیخت و نشان داد وفاقیون برای نهادینه کردن آن در جامعه چه راه درازی در پیش دارند.