اختصاصی بصیرت/
آرش فهیم
سریال تلویزیونی «نابرده رنج» یکی از مجموعه های شبانه سیما برای فصل تابستان است که در قالبی طنزآمیز به دفاع مقدس و فضای اجتماعی ایران در دوران جنگ تحمیلی می پردازد.
به نمایش درآوردن سال های دهه 60 و به خصوص بازسازی فضای جامعه ایران در کوران مبارزات دفاع مقدس، یکی از خطوط اصلی سریال های صداو سیما در یک سال اخیر بوده است. رویکردی که در اصل بسیار مثبت بوده و اساساً یکی از رسالت های رسانه ملی محسوب می شود. به هر حال، سال های نخست پیروزی انقلاب اسلامی و به طور خاص تر جنگ تحمیلی یکی از مهم ترین مقاطع تاریخی کشورمان است که باید برای نسل های گذشته یادآوری و برای نسل های جدید و آینده بازتعریف شود.
سریال تلویزیونی «نابرده رنج» به کارگردانی «علیرضا بذر افشان» یکی از کارهای اخیر سیما در این زمینه است؛ سریالی که اتفاقاً در حوزه کارهای نمایشی پیرامون بازنمایی جامعه دوران جنگ ایران موفق عمل کرده است. چراکه بازسازی تصویری سال های دهه های 60 و 50 ایران در آثار سینمایی یا تلویزیونی کار بسیار دشواری است. زیرا محیط اجتماعی ما تقریباً با آن سال ها دگرگون شده و کمتر پدیده یا کالبد شهری و اجتماعی را می توان یافت که از آن زمان تا به حال بدون تغییر شکل باقی مانده باشد. به همین دلیل هم، فیلم ها و سریال هایی که داستانی درباره مقاطع زمانی جنگ یا انقلاب را در درون جامعه شهری ایران نمایش می دهند همواره با گاف هایی از قبیل نشان دادن تجهیزات و امکاناتی که مخصوص دوران ماست، مواجه شده اند، اما در سریال «نابرده رنج» چنین مشکلی کمتر دیده شده است.
همین فضاسازی خوب و دقیق باعث شده تا این مجموعه تلویزیونی حال و هوایی کاملاً متفاوت با دیگر کارها پیدا کند؛ «نابرده رنج» سریالی خاطره انگیز برای کسانی است که دهه 60 را به خوبی به یاد دارند، با همه خوشی ها و دشواری هایش؛ سال های گلوله و شهادت و در کنار هم بودن مردم.
«نابرده رنج» یک کمدی ساده و در عین حال سالم است که از گزند تحقیر و توهین به مردم و ارزش های اخلاقی در امان مانده است. چرا که در اینجا، طنز هدف نیست، بلکه وسیله ای است برای انتشار مفاهیم والای فرهنگی.
ساختار کلی قصه در سریال «نابرده رنج» ترکیبی است از آنچه که در فیلم های «لیلی با من است» و «اخراجی ها» رخ داده بود. نمایش حضور اراذل در جبهه و تحول روحی و اخلاقی آنها، رویکردی است که سردمدار آن اخراجی هاست. در این سریال هم شاهد حضور دو سارق با نام ها اسد و عماد در میدان رویارویی حق و باطل هستیم. این ماجرا هم که دست تقدیر آدم ها را به جای مقصدی که خود انتخاب کرده اند، به خط مقدم می رساند، روایتی است که از «لیلی با من است» برداشت شده است.
در دو دهه ابتدایی انقلاب، نمایش تصویری غیر آسمانی از جبهه و مردان و زنان جنگ، یک تخطی و انحراف بود. اما در سال های اخیر، این نوع آثار تبدیل به یک جریان شده اند. با این حال، همه فیلم هایی هم که تصویری غیر از کلیشه های ارزشی از دفاع مقدس نشان می دهند در یک دسته قرار نمی گیرند. به طوری که برخی از این آثار، دارای رویکردی متظاهر به ضدجنگ هستند و هدف اصلی شان زیر سوال بردن مقاومت و از خودگذشتگی مردم ایران در مقابل هجوم بیگانه است. فیلم هایی که عمدتاً دارای ژستی شبه روشنفکرانه هستند، اما گروه دیگری از این آثار هستند که قصد بازگویی زوایای پنهان و کمتر گفته شده را درباره آن بخش از تاریخ و فرهنگ ایرانی دارند. مثل آنچه پیش از این در «اخراجی ها» یا خیلی قبل تر از آن در «لیلی با من است» پدیدار شده بود. مهم ترین هدف در این نوع ساختارشکنی این است که گستره مخاطب سینمای دفاع مقدس بالاتر برود. چه موافق اخراجی ها باشیم و چه مخالف آن، نمی توانیم منکر این موضوع شویم که «مسعود ده نمکی» کاری کرده که در صدر لیست پرفروش ترین فیلم های تاریخ سینمای ایران، نام فیلم هایی با موضوع دفاع مقدس ثبت شده است؛ این یک پیروزی در عرصه فرهنگ محسوب می شود.
البته بیان این نکته به معنی تأیید تام و کامل این جریان نیست، اما به هر حال این هم ترفندی است برای مخاطب قرار دادن افرادی که کمتر به کلیشه های متداول فرهنگ دفاع مقدس علاقه دارند. ضمن اینکه، این ساختارشکنی زمانی مثبت ارزیابی می شود که در نهایت، فرهنگ و آرمان های انقلاب و دفاع مقدس منعکس شود. اتفاقی که در مجموعه «نابرده رنج» هم رخ داده است.
در این سریال، تمرکز داستان بر حضور افراد خلافکار در جبهه، خدشه ای بر نورانیت آن وارد نکرده است. نمایش همزمان ایثارگران و مجاهدین خدا با اراذل در جبهه، کنتراست تصویری زیبایی را به وجود آورده است. در این موقعیت، ارزش ها و برجستگی های دفاع مقدس بهتر دیده می شود. البته این نکته جای انتقاد دارد که چرا در بخشی از سریال، این اراذل هستند که در نقش نجات یک شخصیت مثبت ظاهر می شوند؟ در بخشی که جابر، عماد و اسد در یک خرابه به محاصره دشمن درآمده اند، عامل اصلی نجات از مهلکه، کاراکترهای خلافکار داستان هستند. همچنین این صحنه های سریال با این که مهیج و پرجاذبه اند، اما چندان منطقی از آب در نیامده اند. یعنی دیدیم که یک لشکر بعثی هرچه به طرف چهار ایرانی تیراندازی می کردند، هیچ گلوله ای به آنها برخورد نمی کرد. این در حالی است که چهار ایرانی توانستند با کمترین شلیک گلوله تعداد زیادی از بعثی ها را هلاک کنند و سرانجام نیز از دست آنها بگریزند.
ویژگی مهم سریال «نابرده رنج» این است که به موازات ترسیم متفاوت و غیرکلیشه ای دفاع مقدس، ارزش های اجتماعی نهادینه شده در جامعه ایرانی را نیز به نمایش درآورده است. در این مجموعه می بینیم که با وجود تحمیل جنگ و عواقب ناگوار آن، زندگی مردم در متن جامعه نه تنها دچار اختلالی نمی شود که به خاطر وفاداری مردم به سنت ها و باورداشت های دینی و مذهبی خود، انسجام اجتماعی حفظ می شود.
تصویر «نابرده رنج» از مردم ایران، برخلاف برخی دیگر از فیلم ها و سریال هایی که با همین موضوع ساخته شده اند، از بالا و مغرورانه نیست، بلکه همراه با مردم است. آنچه نابرده رنج را از دیگر سریال های این روزها و شب های سیما متمایز کرده، ایرانی بودن آن است. آنچه در این مجموعه از زندگی مردم می بینیم، تصنعی و مبتذل نیست، بلکه گویی دوربین سازندگان سریال به طور اتفاقی در یکی از خانواده هایی که در سال های دهه 1360 در ایران زندگی می کردند افتاده و زیر و بم های حیات طبیعی و عادی آنها را نشان می دهد. با همه زیبایی ها و زشتی ها، غم ها و شادی ها، تیرگی ها و روشنی ها و جشن ها و تعزیت های شان. وارد شدن روایت و تصویر «نابرده رنج» به زندگی روزمره و فراز و نشیب های حیات بخشی از مردم عادی این سرزمین، باعث شده تا صفا و صمیمیت در آن تبلور یابد و به باور مخاطب نزدیک شود. به عبارتی، این سریال برشی زیبا از زندگی مردم ایران در سال های جنگ است.
«نابرده رنج» بدون هیچ پیچیدگی و اغراق و پرگویی و بدون اینکه دچار سرگردانی و آشفتگی در تعریف داستان شود، موقعیت های چندگانه ای را ترسیم کرده است. در عین حال که یک فیلم دفاع مقدسی محسوب می شود، پلیسی هم هست. در همان حال که مسائل اجتماعی را طرح می کند، بی آنکه اسیر ابتذال شود، عاشقانه هم هست. همچنین طنز «نابرده رنج» بسیار جدی است و به خاطر وفاداری و احترام به ارزش ها دچار لودگی نشده است.به طور کلی «نابرده رنج» با وجود برخی ضعف ها، موفق ترین سریال این روزهای سیما محسوب می شود.
صبح صادق