گلشن ساچدیوا .استاد دانشگاه جواهر لعل نهرو، هندوستان
این روزها و با بروز دگرگونی در اوکراین، پرسش‌هایی کلیدی به میان آمده است. بی‌گمان وضعیت اوکراین به‌زودی روشن می‌شود ولی آیا یکپارچگی این کشور، دست‌نخورده می‌‌ماند؟ آیا اروپا با جنگ دیگری روبه‌رو می‌شود؟ به هیچ‌یک نمی‌توان بی‌درنگ پاسخ داد. ولی آنچه روشن است این است که برآیندها در اوکراین پیامدهایی جدی برای روسیه به‌عنوان یک قدرت بزرگ در بر خواهد داشت و همزمان توانایی اتحادیه اروپا را به‌عنوان یک بازیگر جهانی خواهد آزمود. در این گیر و دار، روسیه ۱۵۰هزار نیروی جنگی خود را در آماده‌‌باش نگاه داشته است. ایالات متحده، ناتو و دولت تازه اوکراین درباره هرگونه ماجراجویی نظامی روسیه هشدار داده‌اند. اوباما نیز هشدار داده که پادرمیانی نظامی برای مسکو هزینه‌هایی دربر خواهد داشت.
در دگرگونی‌های اوکراین، پوتین تا به امروز سکوت طلایی خویش را حفظ کرده است. بسیاری در دولت او بدگمانی خود را درباره مشروعیتِ روند پدیدآمدن دولت نوین اوکراین بازگو کرده‌اند. «ویکتور یانوکوویچ» رییس‌جمهور سرنگون شده اوکراین که اینک در روسیه جانی تازه یافته، گفته است که او «سرنگون» نشده و دولت نوین را «اوباش نئوفاشیست جوان» نامید. شبه‌نظامیان مسلح، مهار پارلمان جمهوری خودمختار کریمه یعنی تنها منطقه اوکراین که بیشترین درصد روس را دارد، به دست گرفته‌اند. آنان همچنین، مهار فرودگاه نظامی سواستوپل را که آشیانه ناوگان دریای سیاه روسیه است، در دست دارند. بنا به درخواست دولت اوکراین، شورای امنیت سازمان ملل‌متحد جلسه‌ای فوری برای کمتر کردن بحران در اوکراین برگزار کرده است.
اوکراین با ۴۵میلیون جمعیت، سرزمینی راهبردی میان اروپا و روسیه بوده و بسیاری از خطوط لوله نفت و گاز روسیه به اتحادیه اروپا از این کشور می‌گذرد. از دید تاریخی، اوکراین سرزمینی کشاورزی و پربار بوده است که در چندین سال گذشته، در شمار یکی از بزرگ‌ترین تولیدکننده‌های جنگ‌افزار در آمده است. گویی اوکراین به نماینده‌ای میان روسیه و غرب تبدیل شده است. با رخدادهای اوکراین، اندیشه «ارزش‌های مشترک» و آینده اتحادیه اقتصادی اوراسیا به رهبری روسیه در میان همسایگان خود به خطر می‌‌افتد.
برای اینکه واژه «مرز‌های نزدیک» معنای خود را از دست دهد، غرب خواهان آن است که با انتخابات آزاد، اوکراینی مستقل و قانونمند پدید آید؛ اوکراینی که با ناتو و اتحادیه اروپا پیوندی تنگاتنگ داشته باشد. بنابراین، اوکراین میان جذب مشارکت نهادهای اروپایی از یک سو و روسیه‌ای که می‌کوشد نفوذ خود را در فضای پسا شوروی حفظ کند از سوی دیگر،گیر افتاده است. در این شرایط، روسیه نمی‌تواند خود را چه در خانه و چه در جهان، بازنده ببیند. افزون بر این، اگر این انقلاب در همسایگی او به بار نشیند، برای بسیاری از رهبرانِ کشورهای مستقلِ همسود، پیام سیاسی جدی‌ای در بر خواهد داشت.
این رویدادها همگی از سه ماه پیش که یانوکوویچ، به ناگاه تصمیم گرفت ارتباط با اتحادیه اروپا و پیمان منطقه آزاد بازرگانی عمیق و فراگیر را رها کند، آغاز شد. وی به جای آن به سوی روسیه کشش پیدا کرد. سال‌های سال، اوکراین برای ارتباط نزدیک‌تر با اتحادیه اروپا کوشید و این موردی بود که شاید همه احزاب سیاسی اوکراین به‌دنبال آن بودند. در پی آن، مردم اوکراین که دستیابی به زندگی بهتر و آزادی بیشتر در اروپا را از دست‌رفته می‌دیدند، خشمگین شده و هزاران نفر در کی‌یف به راهپیمایی پرداختند. در میانه‌های دسامبر، روسیه پذیرفته بود که ۱۵میلیارددلار از اوراق قرضه اوکراین را خریداری کرده و همچنین به‌گونه‌ای چشمگیر قیمت گاز روسیه به اوکراین را کاهش دهد.
هنگامی که راهپیمایی‌ها گسترده‌تر شد، دولت اوکراین قانون سفت و سخت مبارزه با اعتراض را به تصویب رساند. راهپیمایی‌هایی که در برابر تَرک اتحادیه اروپا آغاز شده بود رفته‌رفته دامان رییس‌جمهور را گرفت و مردم خواستار رفتن وی شدند. در ماه ژانویه، رییس‌جمهور امتیازهای بسیاری، همچون سمتِ نخست‌وزیری، به مخالفان خود داد ولی راهپیمایی‌ها پایان نیافت. کم‌کم اعتراض‌ها به خشونت کشیده شد و شماری از معترضان و نیز نیروهای پلیس کشته شدند. اتحادیه اروپا و ایالات متحده آمریکا بر آن شدند تا سرکوبگران این رخدادها را تحریم کنند. دیپلمات‌های جهانی پرتکاپو شدند و در یکی از نشست‌ها با میانجی‌گری اتحادیه اروپا موافقت شد. در تاریخ ۲۱ فوریه، با کمک وزیران خارجه آلمان، فرانسه و لهستان همراه با مشارکت پویای نماینده روسیه، پیمانی میان رهبران مخالفان و رییس‌جمهور به امضا رسید. بر پایه این پیمان، بر سر اصلاح قانون اساسی سال ۲۰۰۴، بازنویسی قانون اساسی که باید تا ماه سپتامبر به پایان می‌رسید، برگزاری زودهنگام انتخابات ریاست‌جمهوری بعد از ماه دسامبر، بررسی خشونت‌ها و بخشش معترضان و غیره به توافق رسیدند.
هرچند پس از توافق، برخی از تندروان همچنان به اعتراض پافشاری کردند و گفتند که تا کناره‌گیری یانوکوویچ این کار را پیگیری خواهند کرد. در میان آشوب ۲۲ فوریه، رییس‌جمهور از کی‌یف گریخت و مجلس به اداره کشور پرداخت؛ نخست‌وزیر پیشین اوکراین «یولیا تیموشنکو» از زندان آزاد شد و سخنگوی مجلس، «آلکساندر تورچینف» وظایف رییس‌جمهور را بر گردن گرفت. پس از آن، یانوکوویچ گفت که وی، کی‌یف را به‌خاطر آنچه «کودتا» می‌نامید، ترک کرده. اوبامای خسته از جنگ و اروپای بحران‌زده از اقتصاد، آماده یک درگیری دیگر در اروپا نیستند.
شادی و سرخوشی آغازین آنان از خیزش آزادی‌‌خواهانه در اوکراین به زودی به همکاری با روسیه بر سرِ اوکراین خواهد رسید پس از خیزش آغازین در کی‌یف، اینک نگاه‌ها به سوی کریمه چرخیده است، منطقه‌ای که در ازای تاریخ از آن روسیه بوده، اما در سال ۱۹۵۴ بخشی از اوکراین شد. پس از نخستین جنبش‌های غرب در کی‌یف، روسیه نیز انگار در کریمه کارهایی را آغاز کرده است. گویی غرب و روسیه در بازی شطرنج روبه‌روی یکدیگر قرار گرفته‌اند. از راه کریمه، روسیه کوشش خواهد کرد تا نشان دهد بدون پادرمیانی او، یکپارچگی اوکراین پشتوانه‌ای نخواهد داشت. روسیه نمی‌تواند کریمه را جدا سازد ولی از راه این منطقه می‌تواند اهمیت خود را در یکپارچگی و پایداری اوکراین نشان دهد و در پایان، روسیه خواهان پاسداری از منافع بخش روس‌زبان جنوب خاوری و نیز کریمه، از راه ساختار نوین فدرال و پیوستن اوکراین به برنامه اتحادیه گمرکی اوراسیاست. برای روسیه بهتر است که در همکاری با نخبگان نوین کی‌یف و نیز با اتحادیه اروپا به این آرمان‌ها دست یابد. ولی از آنچه در چند هفته گذشته رخ داده اینگونه برمی‌آید که روسیه وادار به نشان‌دادن توانایی‌های جنگی و به کارگیری پیوند‌های قومی خود خواهد بود تا به اوکراین و غرب یادآوری کند که راه آرامش و پایداری تنها از مسکو می‌گذرد.
گفت‌وگو‌های به بیرون درزکرده دیپلمات‌های آمریکایی نشان می‌دهد که ایالات‌متحده باور چندانی به توانایی اتحادیه اروپا ندارد. جدا از دادن بیانیه، آمریکا و اروپا جز محدودیت در دادن روادید به برخی، هیچ‌گونه کار سیاسی هماهنگی از خود نشان نداده‌اند. گزارش شده که ایالات‌متحده همراه با اتحادیه اروپا در حال کار روی یک بسته اقتصادی، صندوق جهانی پول و دیگر شریکان جهانی هستند. اما چالش بزرگ اوکراین این کشور را با دردسرهای اقتصادی بزرگی روبه‌رو کرده است. دولت تازه اوکراین می‌گوید که به ۳۵میلیارددلار در دوسال آینده برای جلوگیری از ورشکستگی نیاز دارد. روسیه هم‌‌اکنون سه‌میلیارددلار از اوراق قرضه معروف به یوروباندز اوکراین را جدا از بسته ۱۵میلیارددلاری که پیش از آن اعلام کرده بود، خریداری کرده است. ولی دومیلیارددلار کمک بعدی، اینک بازایستاده است. در تلاش برای کاستن از آسیب به بخش بانکی و ذخایر ملی، بانک مرکزی اوکراین اکنون محدودیت برداشت ارز خارجی از سپرده‌های بانکی را به ۱۵هزار گریونا (برابر با هزاریورو) در روز کاهش داده است.
از آنجا که اروپا نمی‌تواند بی‌درنگ به اوکراین پیشنهاد عضویت در اتحادیه اروپا یا هر گونه کمک مالی بزرگی بدهد، این کشور برای پایداری باید نگاه خود را به روسیه بدوزد. روسیه از شیوه مدیریت یانوکوویچ در پدیدآوری این وضعیت و فرار او از کشور بسیار ناخرسند است. بنابراین، راهکار روسیه پانهادن دوباره به میدان خواهد بود، نه به‌عنوان یک شریک تازه‌وارد برای غرب که به‌عنوان یک قدرت بزرگ و شناخته‌شده در منطقه که بدون او، اوکراین روی آرامش و پایداری را نخواهد دید.