نفوذ در سرویس اطلاعات اقتصادی حریف: معمولا دستیابی به اطلاعات اقتصادی یک کشور یا موسسه به سختی امکان پذیر است و در یک فرآیند طولانی مدت محقق میشود. هرچند این شیوه معمولترین روش دسترسی به اطلاعات موردنظر است، اما قطعا بهترین روش نیست. از آنجا که سرویس اطلاعات اقتصادی کشورها بانک عظیمی از اطلاعات اقتصادی بخش دولتی و خصوصی خود و دیگر کشورها را در خود دارند، نفوذ در آنها مقدمه دستیابی به اطلاعات ارزشمندی است که با کمترین هزینه و در کوتاهترین زمان به دست میآید.
به عنوان مثال، شرکت‌های ژاپنی معمولا به اسناد بسیار سری سیا دستبرد زده و اطلاعات فناوری فوقالعاده سری جنگ ستارگان یا طرح دفاع استراتژیک آمریکا را به دست آوردند .
جاسوسی اقتصادی از طریق اعزام دانشجو و تبادل محقق: هیچ نیازی نیست که دانشجویان برای جاسوسی اقتصادی آگاه و هدایت شده باشند، فقط کافی است دانشجویان باانگیزه و نخبه باشند و اهداف تحقیقی متناسب با تخصص آن ها برایشان طراحی شود و انگیزه جاه طلبی یا مالی آنها یا شهرت و شئونات آن ها رعایت شود. به راحتی می‌توان در قالب یک جایگاه اداری در یک دانشگاه یا نهاد آموزشی تجربیات، دیده‌ها و شنیده‌های آنان را دریافت کرد، آنها را هدفدار کرد یا حتی به آن ها آموزش داد و ابزاری در اختیار آنها گذاشت.
در سال 1980 پس از دستگیری چند عامل ک.گ.ب در آمریکا هنگام سرقت اطلاعات از دانشگاه ها، دولت آمریکا اخراج تمامی دانشجویان خارجی را به طور جدی بررسی می‌کرد، ولی به دلایل دیپلماتیک از این کار خودداری کرد.
حضور خیل انبوه دانشجویان چینی در آمریکا، توسط آمریکا چنین توصیف میشود: «اف بی‌آی در منجلابی از عوامل چینی گرفتار آمده و پرونده‌های همگی آنها تا اعماق منجلاب فرو رفته است.» در تمام این موارد، جمع‌آوری می‌تواند ترکیبی رسمی، آشکار، پنهان، فنی و انسانی و به صورت انبوه باشد. انجام مصاحبه در قالب بحث و گفتگوی علمی توسط چندین دانشجو با استادان در قالب تصویب یا تایید یک طرح و پایان نامه یا رساله و طرح سوال از زوایای مختلف ابتکار عمل را از مصاحبه شونده می گیرد، هیجان وی را برای جواب دادن افزایش می‌دهد و اطلاعات به دست آمده را فزونی می بخشد.
عکسبرداری و مشاهده چند نفر شفافیت و جامعیت بیشتری را در اطلاعات ایجاد می‌کند. علاوه بر این به دلیل ظرفیت بالقوه محیط دانشگاهی، دانشجویان و استادان، از توانایی ذهنی بالاتری برای جمع‌آوری، تدوین، تحلیل، طرح سوال و نیاز و انتقال برخوردار بوده و امکانات عادی‌تر بالقوه فراوانی برای پیشرفت در ساختار علمی دارند. ژاپن در سال 1977 شماری محقق به ایالات‌متحده فرستاده، در مقابل 4468 نفر از آمریکا راهی ژاپن شده‌اند. حضور شمار زیادی از مهندسان ژاپنی و کره ای در صنعت کشورهای اروپایی و آمریکایی و برعکس، امکانات بسیار مناسبی را فراهم می آورد. ویژگی فرهنگی ژاپنی ها در سخت‌کوشی، انضباط و ارزان بودن نیز امکان مناسبی برای غربی‌هاست.
دیگر روشهای جاسوسی اقتصادی به شرح زیر است:
استفاده از مصاحبه پوششی،نفوذ و شبکه منابع اطلاعاتی،عملیات روانی،بازدید از موسسه،استفاده از پوشش های توریستی،مبادله هیات‌های کارشناسی علمی،جمع‌آوری آشکار و رسمی،سرمایه گذاری و خریدهای انبوه،استفاده از مدارک جعلی سابقه کار
جایگاه جاسوسی اقتصادی پس از جنگ سرد
اهداف و اولویت های سرویس‌های اطلاعاتی، متاثر از گسترش فعالیت‌های اقتصادی تغییر کردند؛ به گونه‌ای که امروزه سهم قابل توجهی از فعالیت‌های اطلاعاتی به جاسوسی اقتصادی اختصاص یافته است:
بنا به گفته رابرت گیتس، رئیس وقت سیا، بررسی نیازهای اطلاعاتی اواسط سال 1992 در 20 بخش سیاستگذاری توسط شورای امنیت ملی به عمل آمد، نشان می دهد که 40درصد از آنچه این سازمان‌ها از سیا می خواهند، اطلاعاتی در مورد پدیده‌هایی است که دارای ماهیت اقتصادی هستند.البته این رویکرد هرچند با صبغه تدافعی معرفی میشود، ولی اکنون به عنوان یک عامل تهاجمی گسترده علیه دیگر کشورها مورد استفاده قرار می‌گیرد.
در مورد تاثیر و چگونگی توزیع قدرت در عرصه بین‌المللی و ماهیت قدرت به‌خصوص قدرت اقتصادی و تاثیرات آن بر جاسوسی اقتصادی می‌توان به اوضاع و شرایط جهان در نظام بین الملل دوقطبی غیرقابل انعطاف اشاره کرد. در این دوران، مصداق جاسوسی در هر زمینه – به خصوص اقتصادی - ناشی از اقدامات خصمانه بلوک شرق و غرب به یکدیگر بوده و در داخل بلوک کمتر مصداق پیدا می‌کرد.اما پس از جنگ سرد این مرز بندی برداشته شد و در حال حاضر آمریکا در معرض موج جاسوسی از سوی متحدان خود قرار دارد.
ساختار و سازمان در جاسوسی اقتصادی
جاسوسی اقتصادی با هدف تقویت و پیشبرد اهداف اقتصادی، از طریق بالا بردن توان رقابت در عوامل مختلف تولید صورت می‌گیرد. به عبارت دیگر، هم محیط و هم هدف، اقتصادی است. بنابراین سازمان و ساختار آن باید با چنین هدف و محیطی سنخیت داشته باشد. اگر سیستم را به عنوان مجموعه‌ای از عوامل و اجزای مادی بدانیم که حول هدف خاصی متشکل شده و با یکدیگر ارتباط متقابل و متعامل دارند و در هماهنگی با یکدیگر و تعامل با محیط بیرونی به سمت آن هدف خاص حرکت می‌کنند، سازمان را می‌توان نوعی سیستم تعریف کرد و هر دو می‌توانند به عنوان نهاد مورد توجه قرار گیرند. نهادها قوانین بازی در جامعه‌اند یا به عبارت سنجیده‌تر قیودی هستند وضع شده از جانب بشر که روابط متقابل انسان‌ها را با یکدیگر شکل می دهند. در نتیجه نهادها سبب ساختاری شدن انگیزه‌های نهفته در مبادلات بشری می شوند، چه این مبادلات سیاسی، چه اقتصادی یا اجتماعی باشند. نهادها با در اختیار نهادن ساختارهایی برای زندگی روزمره عدم اطمینان را کاهش می‌دهند.
نهادها هرگونه محدودیتی را که افراد بشر وضع می‌کنند تا روابط متقابل را شکل دهند، شامل می‌شوند. سازمان ها نیز مثل نهادها به کنش متقابل انسان‌ها ساختار می‌بخشند. در حقیقت وقتی ما هزینه‌هایی را بررسی می‌کنیم که از چارچوب‌های نهادی سر برمی‌آورند، می‌بینیم که این هزینه‌ها فقط محصول چارچوب‌های مزبور نیستند، بلکه محصول سازمان‌هایی هستند که به تبع آن چارچوب‌ها رشد کرده‌اند. در یک سازمان اطلاعات اقتصادی دو جزء عمده یعنی عوامل انسانی و قوانین باید انعکاس سازمان و ساختار بیرونی و واقعی اقتصاد باشند. به عبارت دیگر، اگر در اقتصاد دو ساختار اقتصادی کلان و خرد وجود دارد سازمان اطلاعات اقتصادی باید این دو موضوع را توجه قرار دهد.
شیوه‌ها و شگردهای جاسوسی اقتصادی
ترکیبی از شیوه های آشکار، رسمی و پنهان برای جمع‌آوری اطلاعات اقتصادی به کار گرفته میشود. البته باید توجه داشت، با بسترسازی و فضاسازی مناسب، تمامی شگردها و شیوه‌ها را می‌توان در صورت لزوم و با توجه به درجه مهارت هادیان عملیات به کار گرفت، ولی معمولا جمع‌آوری پنهان و به‌کارگیری عامل انسانی و فنی در بستر فرآیند جمع آوری رسمی و آشکار می‌گذرد، بنابراین نسبت به شیوه‌های آشکار و رسمی، زمان، مهارت، تخصص و طراحی دقیق و بیشتری احتیاج است.
قدر مسلم آن دسته از سازمان‌های اطلاعاتی در عرصه جاسوسی اقتصادی موفق ترند که توجه خود را به تمامی حوزه های جمع آوری معطوف کرده و برای جمع آوری پنهان اولویت اول را قائل شوند. بنابراین به برخی از شگردهای جاسوسی اقتصادی به صورت فهرست وار اشاره و در نهایت یکی از شگردها که از اهمیت بیشتری برخوردار است، تشریح میشود :
استفاده از پایگاه‌های اطلاعات و داده‌های زیربنایی
برپایی نمایشگاه های بازرگانی صنعتی در تمامی رشته‌های اقتصادی،برگزاری سخنرانی، سمینار، همایش یا میزگرد علمی،اعزام دانشجو به دانشگاههای خارج، اعطای بورس تحصیلی،انجام پروژه های تحقیقاتی مشترک و حضور در موسسات تحقیقاتی خارجی،خرید پروانه امتیاز بهره‌برداری،خرید شرکت های رقیب،ارائه قیمت بالاتر از ارزش واقعی مورد معامله،رفت‌وآمدهای گسترده کارشناسان و مدیران و تعامل کاری گسترده،بسترسازی از طریق اعمال تعهدات حقوقی و شرایط اقتصادی،مواد حقوقی و شرایط فنی غیرقابل تحقق، دامی برای جذب مدیران،استفاده از خلأ فقدان تکنولوژی پیشرفته و نیروی انسانی متخصص،قراردادهای مونتاژ،اعزام تجار و بازرگانان به همراه هیات‌های دیپلماتیک و سیاسی،اتاق‌های بازرگانی و صنعت و معدن، تشکل‌ها و سازمان‌های اقتصادی بین‌المللی.
مطالعات موردی جاسوسی اقتصادی در دنیا
در سال 1976 هدف اصلی ژاپن این بود که در زمینه صنایع الکترونیک از آمریکایی‌ها پیشی گیرد. بنابراین یک برنامه منسجم گسترده با نام اختصاری وی ال اس‌آی تصویب شد که در آن دولت و صنایع بودجه ای معادل 250میلیون دلار با هدف به دست‌آوردن تمامی پروسه ها، تکنیک‌های موجود در مورد نحوه ساخت و تهیه مواد ضروری به منظور کسب مقام اول در بازار فناوری اطلاع‌رسانی هزینه کردند. شرکت‌های هیتاچی، فوجی، میتسوبیشی، الکترونیک ان ای سی و توشیبا در اجرای برنامه شرکت داشتند. آزمایشگاه الکترونیک وزارت صنایع نقش هماهنگ کننده را در این برنامه ایفا و اطلاعات به دست آمده را جمع‌آوری و توزیع می‌کرد.
یک کمیسیون اطلاع رسانی و بررسی در آزمایشگاه تشکیل شده بود که وظیفه آن نظارت بر جمع‌آوری و کشفیات مربوط به فناوری آمریکا بود. این کمیسیون بودجه‌ای در اختیار داشت که به کمک آن اسناد را از افراد مقیم آمریکا به صورت رسمی و غیررسمی خریداری می‌کرد. نمایندگی‌های خارجی پنج شرکت بزرگ ژاپنی و نمایندگی‌های جترو(سازمان توسعه تجارت خارجی ژاپن) و سازمان تجارت خارجی شعبه وزارت صنایع با دیپلمات های ژاپنی شاغل در آمریکا همکاری می‌کردند. این وضعیت مثال خوبی را از ساختار و سازمان سیال جاسوسی اقتصادی به نمایش می گذارد.
علاوه بر این نایچو سرویس اطلاعاتی وابسته به کابینه نخست‌وزیر با وزارت دفاع و بخشی از نیروی زمینی به نام شویستو شرکت ملی مخابرات و تلگراف ارتباط نزدیکی را با ساختار قبلی در زمینه شنود مکالمات و ارتباطات الکترونیکی دارد. 85 یا 90 درصد از امکانات استفاده شده توسط ژاپن برای جاسوسی در جهت اصلاح و توسعه پیشرفت های اقتصادی و فناوری این کشور بوده است.همانگونه که ملاحظه میشود در واقع نقش سازمان اطلاعاتی ژاپن در بحث جاسوسی اقتصادی در واقع مبتنی بر تجمیع، خط دهی و به‌کارگیری انگیزه شرکت های بزرگ این کشور در راستای دستیابی به اطلاعات مورد نیاز این شرکت هاست که در نهایت به شکوفایی اقتصاد این کشور منجر شده است. جاسوسی اقتصادی در شرکت های فرانسوی: سازمان دیدبان بازار بین المللی سازه به عنوان یک سازمان تخصصی در خدمت کارفرمایان بین‌المللی فرانسوی قرار دارد.
این سازمان در واقع یک سندیکای حرفه‌ای است که شرکت‌های ساخت وساز پروژه‌های بزرگ فرانسوی در آن گردهم آمده اند؛ شرکت هایی مثل آلستوم که مجموع گردش مالی سالانه‌شان به بیش از 20میلیارد یورو بالغ می شود. فلسفه ایجاد این سازمان، کمبود اطلاعات گروه های فرانسوی از رقبای آنها بود. این سازمان با حمایت وزارت امورخارجه و سازمان‌های اقتصادی فرانسه به وجود آمد و ماموریت آن، جمع آوری اطلاعات در مورد استراتژی گروه‌های رقیب خارجی است. سازمان فوق، اطلاعات را به صورت خام ارائه نمی‌دهد، بلکه در مورد هر قاره، هر کشور و هر شرکت رقیب تحقیقات پایه‌ای و چشم‌انداز آینده را مشخص می‌کند. کار بعدی این سازمان ایجاد یک شبکه داخلی بین شرکت‌ها برای جریان یافتن این تحقیقات است. در حال حاضر 51درصد شرکت‌های فرانسوی به تحقیق و تحلیل استراتژیک علاقه مند شده اند.
این مطالب حاکی از آن است که فعالیت اطلاعاتی در هر نوع آن از انحصار و سیطره سرویس‌های اطلاعاتی خارج شده و در حال حاضر با انقلاب تکنولوژی اطلاعات، پایان جنگ سرد و جهانی شدن اقتصاد، تنها دولت نیست که به عملیات جاسوسی اقتصادی می پردازد. روزنامه‌نگاران و تجار حرفه ای از درون سرویس های اطلاعاتی، کابینه دولت و دستگاه‌های قضایی به استخدام منبع می‌پردازند و حتی مکالمات را شنود می کنند، این امر در حوزه ابزار فنی نیز رایج است. تجاری شدن ابزار جاسوسی دسترسی به آنها را بی‌اهمیت کرده و مهارت به‌کارگیری این دستگاه‌ها به لحاظ زمان و مکان را از ضرورت و اهمیت برخوردار ساخته است. در چنین شرایطی افسران اطلاعاتی سابق، مدیران و حقوق‌بگیران شرکت‌های اقتصادی بوده یا شرکت های مشاوره اطلاعاتی تاسیس کرده‌اند.
در حال حاضر 2/79درصد شرکت های فعال در عرصه جاسوسی اقتصادی از شبکه اینترنت و پایگاه اطلاعاتی در سراسر جهان استفاده می‌کنند. 7/16درصد به شیوه‌های کلاسیک حفاظت اطلاعات روی می آورند و تنها 1/4درصد از آنها از سیستم‌ها و ابزار اطلاعاتی بهره می‌برند و بودجه‌ای بین 5 تا 29درصد به فعالیت جاسوسی شرکت‌های اقتصادی اختصاص دارد. این موضوع در شرکت های اسکاندیناوی و انگلوساکسون هفت برابر بیشتر است. مدیران بعضی از شرکت‌ها، در خدمت سرویس اطلاعاتی هستند.
جمع‌بندی
حوزه‌های تاثیرگذار سازمان‌های اطلاعاتی بر مسائل اقتصادی یکی از پردامنه‌ترین مباحثی است که امروزه سرویس های اطلاعاتی به خصوص جهان اول و پیشرفته به آن اهتمام کرده و از ثمرات بی بدیل آن بهره مند شده‌اند. قدر مسلم جامعه اطلاعاتی جمهوری اسلامی ایران همانند گذشته باید با هماهنگی کامل با استراتژی‌های اقتصادی نقش اقتصادی خود را به خوبی ایفا نماید.