* در خبرها آمده بود که رایزنی فرهنگی ایران در آلمان بتازگی قرارداد ایجاد کرسی مطالعات شیعه را در دانشگاه مونستر این کشور امضا کرده است. گویا این کار برای اولین بار در تاریخ مطالعات اسلام شناسی آلمان رخ داده است. در این باره توضیح می دهید؟
** ابتدا باید بگویم که برای حضور تاثیرگذار در ساختار جامعه آلمان، ناگزیر باید از مسیر دانشگاهی وارد شد. متاسفانه مطالعات شیعی در غرب عموما مغفول است و نشانه اش این است که در کل اروپای شینگن، ما هنوز یک کرسی شیعه شناسی نداریم و بعضا به موضوع شیعه شناسی ذیل دروس اسلام شناسی گریزی زده می شود؛ ولی جالب این است که گاهی یهودی ها و حتی بهایی ها، شیعه شناسی را تدریس کرده یا می کنند. با این حال کرسی مستقلی که به موضوع شیعه شناسی بپردازد، در اروپا وجود نداشت. به همین سبب است که هرگاه سخن از شیعه به میان می آید، رسانه ها در اروپا و آلمان، تصویری کاریکاتورگونه و ناقص از آن ارائه می دهند. آنها ترجیح می دهند به جای پرداختن به اندیشه و فکر شیعه، سراغ تصاویری از مراسم عاشورا و قمه زنی برخی در این مراسم بروند. به همین دلیل و برای این که بتوانیم اندیشه شیعی را آن گونه که شایسته هست معرفی کنیم، به فکر راه اندازی این کرسی ها افتادیم. برای این کار، بنیادی در آلمان با حضور تعدادی از اندیشمندان این کشور و دو عضو ایرانی به نام بنیاد مطالعات اسلامی در آلمان شکل گرفت که بنده به عنوان شخصیت حقیقی، یکی از موسسان ایرانی آن هستم. این بنیاد چند فعالیت علمی را تعریف و عملیاتی کرد و حاصلش این شد که دانشگاه مونستر که در بین 5 دانشگاهی که کرسی الهیات اسلامی را در آلمان دارد ـ البته بزرگ ترین و پرمخاطب ترین آنهاست ـ اعلام آمادگی کرد که کرسی شیعه شناسی را ایجاد کند.
* این کرسی از چه زمانی آغاز به کار خواهد کرد، بفرمایید چه سرفصل هایی و توسط چه استادانی، تدریس خواهد شد؟
** برای ما متن و استاد در این کرسی که از پاییز سال آینده کارش را شروع خواهد کرد، مهم است. این که چه متنی توسط چه استادی تدریس شود، طبق قواعد آکادمیک و دانشگاهی آلمان، شرایط خاصی دارد. نمی شود استادی را به یک رشته تحمیل کرد؛ بلکه باید فراخوانی داد که این کرسی در حال ایجاد است و نیاز به استاد دارد. استادی هم که دعوت می شود در تعیین سرفصل های آموزشی آن نقش مهمی دارد. این کرسی در اختیار استاد است و او می تواند از مجموعه دروس، گرایش ها را جهت دهد. پس تعیین استاد در معلوم شدن متن درسی خیلی تاثیرگذار است.
* این استادان بر چه اساسی انتخاب می شوند؟
** در گزینش های اولیه تلاش کردیم شرایط به گونه ای تعیین شود که استادان از میان کسانی انتخاب شوند که خودشان اعتقادی به جریان شیعی دارند. همچنین از آنجا که مرکز علمی شیعه، ایران است، اعلام کردیم که استاد داوطلب باید 3 سال در ایران در مقطع دکتری درس خوانده یا درس داده باشد. همچنین این استادان در رشته هایی که می خواهند تدریس کنند باید صاحب تالیف باشند. ضمن این که نماینده بنیاد مطالعات اسلامی هم در گزینش استادان حضور فعال خواهد داشت. این موارد به ما کمک می کند که در انتخاب استاد و متن تاثیرگذار باشیم تا شیعه در حد امکان به صورت واقعی معرفی شود.
* این اقدام شما چه نتایجی در بر دارد؟
** امیدواریم این کار به ارتقای جایگاه شیعیان در آلمان کمک کند. ضمن این که با این سیاستی که آلمان ها برای اداره مراکز اسلامی در پیش گرفته اند و امامان این مراکز ناگزیر خواهند بود از مراکز دانشگاهی مجوزهایی ارائه کنند، کرسی شیعه شناسی این امکان را خواهد داشت که به امامان مراکز شیعی، اعتبارنامه دهد. همچنین دانش آموختگان مراکز مختلف که مدارک دانشگاهی آنها منطبق با مدارک دانشگاهی آلمان نیست، این فرصت را می یابند که با گذراندن برخی واحدهای درسی، مدرک دانشگاهی معتبری دریافت کنند و در جامعه آلمان مشغول به کار شوند.
این اقدام موجب می شود جامعه آلمان رسما شیعه را به عنوان یک واقعیت بپذیرد. رایزنی فرهنگی ایران در آلمان هم در این سال ها تلاش می کند اسلام شیعی را به عنوان اسلام اعتدالی معرفی کند. گام های خوبی برداشته شده؛ ولی تا رسیدن به مقصد فاصله داریم. فراموش نکنید که این کرسی شیعه شناسی، اولین کرسی الهیات شیعه در حوزه اروپای شینگن است.
* چه تعداد دانشجو برای این کرسی در نظر گرفته اید؟
** فعلا تعداد دانشجویان مشخص نیست. کرسی الهیات اسلامی مونستر، بعد از 3 سال فعالیت، ظرفیت 700 دانشجو را دارد. فکر می کنیم که کرسی شیعه شناسی نیز بتواند دانشجویان خود را جلب کند. ولی نگاه ما در حال حاضر به کمیت نیست. واقعیت این است که در سال اول حتی اگر بتوانیم به تعداد انگشتان یک دست دانشجو و محقق تربیت کنیم، کافیست، هرچند تلاش خواهیم کرد که این تعداد خیلی بیشتر باشد و تصور ما این است که این طور هم خواهد شد؛ ولی در این حوزه در آلمان به اندازه ای جای خالی وجود دارد که یک نفر هم برای ما یک نفر است. به هر حال، پی ریزی های آن به شکل اصولی در حال انجام است.
* از طرف تندروها مخالفت هایی هم با راه اندازی این کرسی، انجام شد؟
** بله، از طرف برخی جریان های تندرو مخالفت ها و مقاومت هایی شکل گرفت که رئیس دانشگاه مونستر و رئیس دانشکده الهیات اسلامی آن، برخوردهای خیلی مناسبی با موضوع داشتند و اعلام کردند که برای توسعه مطالعات اسلامی، از هیچ تلاشی فروگذار نخواهند بود.
* این که این کرسی برای نخستین بار راه اندازی می شود، شاید نشانه ای بر کم کاری های گذشته ماست. با این نظر موافق هستید؟
** البته نباید از کم کاری صحبت کرد. تا جایی که من در جریان هستم از زمان دکتر فلاطوری تلاش هایی برای این مهم، صورت پذیرفته اما هر بار بنا به دلایلی محقق نشده است. علاوه بر این باید به اختلاف تاکتیک ها و دیدگاه های نمایندگان فرهنگی و اولویت گذاری های آنان اشاره کنیم. مثلا خود من زمانی فکر می کردم که ایجاد کتابخانه هایی با کتب مرجع شیعی که غالبا به زبان های عربی و فارسی بدون ترجمه است، در دانشگاه های غربی تا چه حد می تواند مفید باشد. تا این که در محیط علمی آلمان بخصوص دانشکده های الهیات اسلامی حضور پیدا و از نزدیک مشاهده کردم که در قفسه هایی پرتعداد، کتاب های اهل سنت به زبان عربی که در بعضی موارد حتی ورق هم نخورده بود، چیده شده بودند. مسئولان این دانشکده ها از این کتاب ها به عنوان فرهنگ اسلامی یاد و اظهار می کردند که این کتاب ها با هزینه دانشگاه خریداری شده است. این نقص به خاطر اختلاف دیدگاه ها و اختلاف در تاکتیک ها ایجاد شده است. البته موانع دیگری هم برای حضور کتب ما در کتابخانه ها وجود دارد که باید در محل خودش بحث شود.
* پس اعلام می کنید که از نظر متن، در آلمان ضعف داریم.
** درست است. یکی از کاستی هایی که در جامعه آلمان وجود دارد و باید توسط ما جبران شود، کمبود متن است. ما در حوزه ترجمه معکوس تا رسیدن به نقطه مطلوب فاصله زیادی داریم. با علم به این موضوع، سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، برای جبران این فاصله اهتمام دارد تا فضاهای خالی جبران شود. ولی واقعیت این است که از 44 ترجمه کامل یا گزیده قرآن در آلمان، شیعه سهمی ندارد. یعنی یهودی و مسیحی و سنی و احمدیه، ترجمه کره اند؛ اما شیعه نه. کتاب های مرجع ما هم عموما معرفی نشده اند. کتابی که بتواند اسلام با قرائت شیعی را معرفی کند، خیلی کم تعداد است. علاوه بر این که متن درسی مقبول و در دسترس هم وجود ندارد. این کاستی ها باید جبران شوند و برای آنها در سازمان فرهنگ و ارتباطات برنامه ریزی شده است.
* اقدام عملی شما برای جبران این نقیصه چیست؟
** یکی از اتفاقات خوبی که در آینده نزدیک تحقق خواهد یافت و از جهات مختلف به ما کمک خواهد کرد، برگزاری جایزه «کتاب سال اسلام در حوزه مطالعات آلمانی» در سال جاری میلادی است. اقدام مذکور برکات زیادی در جبران کمبودها در میان مدت به همراه خواهد داشت. این جایزه را با همکاری دانشکده الهیات اسلامی دانشگاه وین انجام خواهیم داد و بر اساس آن جایزه ای به نوآوری های مطالعات اسلامی، در اکتبر سال 2015 اعطا خواهد شد. همه کتاب هایی که در حوزه اسلام در سال های 2013 و 2014 نگارش شده، توسط استادان اسلام شناس آلمانی زبان مطالعه و به برترین کتاب ها جایزه اعطا می شود که این کار چند خروجی مهم دارد؛ اول این که بیش از پیش با مطالعات اسلامی، نویسندگان و نوع گرایشات فکری آنها آشنا می شویم. در گام بعد ناشران کتب اسلامی را بهتر می شناسیم و مجالی برای تعامل و همکاری با آنها فراهم می شود. در نهایت فرصت خواهیم یافت تا با حمایت و هدایت جریان های معتدل، به مطالعات اسلامی مورد نیاز جهت داده و کاستی های موجود را جبران کنیم. علاوه بر این که مجالی نیز برای عرضه اندیشه های ناب به اندیشمندان حوزه آلمانی زبان فراهم می شود.
* به نظر می رسد که در فعالیت های خود در حوزه های مختلف، به دنبال بومی سازی هستید. درست است؟
** برای تاثیرگذاری بیشتر در غرب، باید از مدل های رایج در این جوامع استفاده کنیم. یکی از شیوه های متداول برای فعالیت های فرهنگی در غرب، ایجاد نهادهای غیردولتی فرهنگی است. این شیوه ضمن کاهش حساسیت ها، به دلیل وجود فضای دموکراتیک در آن، از اثربخشی بیشتری برخوردار است. ضمن این که گروه های بیشتری به همکاری با آن اقبال نشان می دهند و بعضا دولت آلمان پس از یک دوره موفق کاری، کمک های مادی و معنوی نیز به این مجموعه ها می کند. بنابراین ایجاد نهادهای بومی و فراهم کردن زیرساخت های لازم در دستور کار رایزنی فرهنگی است.
* اجازه دهید تا از این حوزه خارج شویم و به ایرانیان مقیم آلمان بپردازیم که عموما در طبقات بالای اجتماعی قرار دارند. رایزنی فرهنگی ایران از این ظرفیت چگونه استفاده می کند؟
** برای همکاری و استفاده از ظرفیت جامعه ایرانی، باید اعتمادسازی کرد. اولین انتظار ایرانیان این است که آنها را طرد نکنیم و با آنها همراهی و همدلی داشته باشیم. در این جامعه کسانی هستند که ضدیتی با نظام ندارند، ولی تمایلی به همکاری مستقیم با سفارت و رایزنی فرهنگی ندارند. البته عده ای تمایل دارند چنین وانمود کنند که برای غیردولتی بودن باید مواضع ضددولتی داشت و حال آن که هر شخصی می تواند دولتی عمل نکند ولی لازم نیست که حتما ضددولت عمل کند. ما همه مسافران یک کشتی هستیم، پیشینه فرهنگی ایران از گذشته تا به امروز، نقاط به هم پیوسته است بلکه ما در دوره اسلامی و بویژه در ایران معاصر و بعد از انقلاب اسلامی، رشد قابل توجهی داشتیم که باید هم پرداخت اصولی تری به این بخش ها شود؛ ولی ایرانیان باید احساس کنند که در یک کشتی نشسته ایم و الزاما برای این که خودمان را وابسته به دولت نشان ندهیم، لازم نیست ضددولت هم نشان دهیم. این اتفاق دارد با حمایت از نهادهای مردمی همدل و معتدل در جامعه آلمان رخ می دهد. با آنهایی که با ما نقاط مشترکی دارند یا همدل هستند، برنامه مشترک تعریف می کنیم. این کار جامعه ایرانی مهاجر را به ما نزدیک تر و اعتمادشان را بیش از گذشته جلب کرده و همکاری ها را توسعه بخشیده است.
* فعالیت های رایزنی فرهنگی را در حوزه کتاب و نشر که ظاهرا قابل توجه است، تشریح بفرمایید.
** واقعیت این است که تولید و عرضه کتاب، در همه جای دنیا سرمایه گذاری زودبازدهی نیست. برای سال آینده ما ده کتاب در حوزه الهیات اسلامی تعریف کرده ایم که به عنوان کتاب درسی برای مقاطع لیسانس منتشر خواهند شد. قرارداد آنها مدتی است امضا شده و تالیف یا ترجمه هر کدام حدود دو سال به طول می انجامد، البته سال آینده چند جلد از آنها منتشر می شود.
* رایزنی فرهنگی ایران حضور خوبی در نمایشگاه های آلمان دارد. کتاب های متنوعی عرضه می کند و حضور تاثیرگذاری دارد. درخصوص این حضور توضیح می دهید؟
** پیش از این رایزنی فرهنگی مانند یک ناشر در نمایشگاه حضور می یافت و ناگزیر منشورات فرهنگی ـ هنری ناشران ایرانی را که در غرفه مخصوص جمهوری اسلامی نیز معرفی می شد، عرضه می کرد. اما در یکی دو سال اخیر، رایزنی فرهنگی نقش هماهنگ کننده، مشاور و معین را دارد. البته در بخش کوچکی از غرفه نهادهای ایرانی نظیر غرفه کتابخانه مجلس، هر سال چند کتاب ارزشمند که با حمایت رایزنی فرهنگی چاپ شده، معرفی می شود. ما در نمایشگاه امسال، کتاب «لغتنامه علوم انسانی، آلمانی ـ فارسی» که بالغ بر 73 هزار مدخل دارد را معرفی کردیم. کتاب دیگر ما «کتاب شناسی قرآن» بود که با همکاری بنیاد مطالعات اسلامی منتشر شد. در این کتاب 6542 مدخل در بیش از 30 زبان اروپایی و غیراروپایی در 997 صفحه فهرست شده است. چند نسخه از آن را به کرسی های اسلام شناسی آلمان هدیه کرده ایم که پاسخ های خیلی خوبی دریافت کرده ایم. همچنین سعی ما این است که مجموعه مقالاتی را که در کنفرانس های علمی رایزنی یا بنیاد مطالعات اسلامی مطرح می شود، تبدیل به کتاب کنیم. در نمایشگاه فرانکفورت 2015 هم حداقل دو کتاب جدید را عرضه خواهیم کرد.
* آموزش زبان فارسی در آلمان چه جایگاهی دارد؟
** متاسفانه با وجود این همه پیشینه ایران شناسی در آلمان، ما در این کشور کرسی زبان و ادبیات فارسی نداریم. در دانشگاه های آلمان زبان فارسی به عنوان واحدهای درسی رشته ایران شناسی تدریس می شود. بنابراین فارسی آموزی وجود دارد؛ ولی کرسی زبان و ادبیات فارسی، نه. که تلاش بعدی ما جبران این نقیصه است. یک توضیح هم بدهم که کرسی های ایران شناسی در آلمان زیاد هستند؛ ولی گاهی جهتگیری های درستی ندارند؛ مثلا اقبالی به ایران معاصر نشان نمی دهند. آنها در مطالعات خود عمیق هستند ولی به مسائل جزئی و غیرکاربردی می پردازند و نگاهشان بیشتر تاریخی است.
* رایزنی فرهنگی ایران نمی تواند در این باره کاری انجام دهد؟
** آلمان، کشوری اقتصادمحور است و هر مقوله ای در این کشور حول اقتصاد می چرخد، کرسی های زیادی به این دلیل که مقرون به صرفه نیستند، تعطیل می شوند. دانشگاه اعلام می کند که من دانشجو در این رشته ندارم و نیازی نیست که آن را ادامه دهم. در شهر برلین، دو دانشگاه معتبر است که بیشتر در حوزه علوم اسلامی کار می کنند. یکی از این دانشگاه ها رفته رفته اسلام شناسی را با این توجیه که دیگر مقرون به صرفه نیست، رقیق تر می کند. ما می توانیم با حمایت مادی و معنوی از روند تعطیلی آموزش زبان فارسی و کرسی های ایران شناسی و اسلام شناسی جلوگیری کنیم. ولی این کار نیاز به تامین بودجه دارد. زنده نگه داشتن کرسی های ایران شناسی و حتی ایجاد کرسی زبان و ادبیات فارسی امکان دارد؛ اما دانشگاه ها اصرار دارند که چند سالی از کرسی مورد نظر حمایت شود و به سطحی برسد که برای آنها مقرون به صرفه شود. خیلی از کرسی های ایران شناسی به دلیل عدم حمایت های مالی ما در حال کم رمق شدن هستند.
* پس وضعیت آموزش فارسی در آلمان خوب نیست؟
** نه این که خوب نباشد؛ ولی مطلوب هم نیست. خوشبختانه امسال اتفاق خوبی افتاد. در سال های قبل بسختی 15 تا 20 نفر را برای اعزام به دوره های دانش افزایی ایران، پیدا می کردیم؛ اما امسال 90 متقاضی داشتیم که موفق به اعزام 23 نفر از آنها شدیم. این نشان می دهد که ظرفیت آموزش زبان فارسی در آلمان وجود دارد و مهم این است که ما به سمتش برویم و آنها احساس کنند که این کار حامی دارد.
* آیا کلاس هایی هم برای آموزش زبان فارسی به نسل های دوم و سوم ایرانیان مهاجر، برگزار می کنید؟
** بله، ما این کار را در برلین و چند شهر دیگر انجام می دهیم. اکنون در مدرسه جمهوری اسلامی ایران روزهای شنبه، کلاس های فارسی آموزی برای فرزندان ایرانیان مقیم داریم که به طور متوسط 70 تا 80 نفر در این کلاس ها شرکت می کنند. علاوه بر آن مراکز متعددی هم در شهرهای دیگر وجود دارد. ایران در سه شهر آلمان، کنسولگری فعال دارد؛ در هامبورگ، فرانکفورت و مونیخ که در این خصوص هم فعال هستند. البته باید تاکید کنم که فارسی آموزی نیاز به روزآمد شدن متن، تنوع متون کمک آموزشی و بازنگری در شیوه های قدیمی تدریس دارد. باید برای استادان دوره های دانش افزایی بگذاریم.
* برنامه های شاخص رایزنی فرهنگی ایران در آلمان برای سال آینده چیست؟
** برگزاری نشستی منطقه ای با عنوان «جهان عاری از خشونت و افراطی گری» با حضور فرهیختگانی از سراسر اروپا، برگزاری جایزه «کتاب سال اسلام در حوزه مطالعات آلمانی زبان»، راه اندازی کرسی شیعه شناسی در دانشگاه گوته فرانکفورت، برگزاری دومین کنفرانس بین المللی«قرآن پژوهی»، برگزاری نشست گفت وگوی ادیان با دومینکن ها در شهر کلن، ادامه ترجمه و تفسیر مختصر قرآن، انتشار بخش اول «دیوان شمس»، برگزاری کنفرانس بین المللی «فلسفه»، انتشار سالنامه «حکمت و فلسفه اسلامی»، انتشار اولین جلد از مجموعه پنج جلدی «آموزش اسلام برای کودکان»، انتشار «فرهنگ لغتنامه اسلامی فارسی به آلمانی»، برگزاری جشنواره «بانوی ایرانی» (هفته فرهنگی ایران با نمایش و معرفی هنر بانوان هنرمند ایرانی برای خنثی سازی سوءتبلیغات غرب مبنی بر انزوای بانوان در ایران)، برگزاری نمایشگاه «اصفهان من» که شامل عکس و نقاشی های هنرمند حرفه ای آلمانی است که توسط رایزنی فرهنگی به مدت سه ماه به ایران اعزام شد، حضور در نمایشگاه کتاب فرانکفورت و برگزاری هفته فیلم ایران برخی از برنامه های عمده رایزنی فرهنگی ایران برای سال آینده است. این را هم تاکید کنم که به دلیل بومی سازی فعالیت ها، این کارها با همکاری برخی دانشگاه ها و نهادهای فرهنگی آلمان انجام خواهند شد تا بتوانیم بهترین بازدهی را به دست بیاوریم.