دكتر سيدرضا ميرطاهر
روسيه از توقف همكاري با غرب در چارچوب پيمان نيروهاي متعارف در اروپا خبر داد. آنتون مازورا سرپرست هيئت وزارت خارجه روسيه در مذاكرات امنيت نظامي و كنترل تسليحات در وين روز سه‌شنبه قبل در بيانيه‌اي اعلام كرد روسيه از چهارشنبه 11 مارس (20 اسفند93) به طور كامل همكاري در چارچوب پيمان نيروهاي متعارف در اروپاCFE را متوقف مي‌كند. روسيه از بلاروس خواسته است حافظ منافعش در گروه رايزنان پيمان نيروهاي متعارف در اروپا باشد. به گفته اين مقام روس، اقدام مسكو به آن معنا نيست كه روسيه از ادامه گفت‌وگو در مورد كنترل تسليحات متعارف در اروپا صرف‌‌نظر مي‌كند.
مازورا يادآوري كرد: به‌دليل اقدامات كشورهاي عضو ناتو، گفت‌وگوها در مورد نظام جديد كنترل تسليحات متعارف در اروپا از سال 2011 متوقف شده بود و مسكو با توجه به اين وضعيت تصميم به توقف همكاري در چارچوب پيمان نيروهاي متعارف در اروپا گرفت. غربي‌ها گاه و بيگاه با استفاده از اين عرصه از روسيه مي‌خواستند به رعايت پيمان نيروهاي متعارف در اروپا بپردازد كه اجراي آن به زيان مسكو است.
درچنين شرايطي شركت در نشست‌هاي گروه رايزنان پيمان نيروهاي متعارف در اروپا براي روسيه از نظر سياسي بي‌معناست و هزينه‌هاي مالي آن هم غيرموجه است. سخنان اين مقام روسي در حالي عنوان مي‌شود كه ميخائيل اوليانف، مدير برنامه كنترل تسليحات در وزارت خارجه روسيه اعلام كرد مسكو براي مذاكره در زمينه پيمان تسليحاتي جديد در اروپا آماده است. به گفته وي، مسكو آماده بررسي احتمالات و مذاكرات سازنده روي توافقي است كه بتواند به درستي با واقعيت‌هاي جديد برخورد كند و منافع فدراسيون روسيه را نيز در نظر بگيرد.
سابقه پيمان
پيمان نيروهاي متعارف اروپا در سال‌هاي آخر دوره جنگ سرد مورد مذاكره و توافق قرار گرفت و در آن ضمن قرار دادن محدوديت‌هاي جامع بر اقلام اصلي تسليحاتي قرار شد تا تسليحات اضافه بر سقف مشخص شده در اين پيمان منهدم شوند. اين پيمان محدوديت‌هاي مشابهي بر دو گروه از كشورهاي عضو يعني كشورهاي عضو پيمان ناتو وكشور‌هاي عضو پيمان ورشو پيشنهاد كرده بود. اين پيمان در نوامبر 1990 تصويب و از ژوئيه 1992 به اجرا در آمد و در سال 1999 تعديل شد. در دوره پس از جنگ سرد با توجه به خوشبيني كه در زمينه از بين رفتن تهديدات امنيتي با توجه به انحلال پيمان ورشو و فروپاشي شوروي به وجود آمده بود، بسياري از كشورهاي اروپايي به پيمان مذكور پيوستند.
در اين پيمان با تعيين سقف نيروها و تجهيزات نظامي عمده براي كشورهاي اروپايي از اقيانوس اطلس تا كوه‌هاي اورال، راهكارهاي نظارتي نيز براي اطمينان از رعايت سقف مشخص شده در اين پيمان پيش‌بيني شده است. در اين پيمان رعايت سقف مشخصي در زمينه تعداد پنج گروه از تسليحات بزرگ شامل تانك، خودرو زرهي، توپ‌هاي داراي كاليبر بزرگ‌تر از 100 ميليمتر، هواپيما‌هاي جنگنده و بالگردهاي رزمي و همچنين تبادل اطلاعات متقابل و بازرسي‌هاي گسترده از تأسيسات نظامي بين كشورهاي عضو اين پيمان پيش‌بيني شده است. بر اساس اين پيمان ميزان تسليحات متعارف در اروپا محدود بوده و روسيه نمي‌توانست در بخش اروپايي خود بيش از ميزان تعيين شده سلاح‌هاي متعارف از قبيل تانك و نفربر زرهي مستقر كند.
خروج روسيه
روسيه در اواخر دوره زمامداري جرج دبليو بوش رئيس‌جمهور سابق امريكا در ژوئيه 2007 ميلادي در اعتراض به تداوم طرح استقرار سپر موشكي در اروپا از پيمان «نيروهاي متعارف در اروپا» خارج شد و از آن هنگام تاكنون از بازگشت به اين پيمان خودداري كرد. امريكا در آن هنگام در نظر داشت تا 10 موشك رهگير در لهستان و يك پايگاه راداري در جمهوري چك مستقر كند و در اين زمينه توافقنامه‌هايي را نيز با اين دو كشور امضا كرده بود اما روسيه به شدت با اين طرح امريكا مخالفت كرد و تحقق آن را تهديدي براي امنيت ملي خود دانست و به همين جهت به عنوان اقدامي تهديدآميز از پيمان نيروهاي متعارف در اروپا خارج شد.
پس از آن امريكا در پاسخ به خروج روسيه از پيمان نيروهاي متعارف در اروپا، اجراي تعهدات خود در چارچوب اين پيمان را متوقف ساخت و ديگر اعضاي ناتو نيز در اين زمينه از امريكا پيروي كردند. اين تصميم امريكا با واكنش منفي روسيه مواجه شد و وزارت امور خارجه روسيه با انتشار بيانيه‌اي اعلام كرد تصميم برخي كشورهاي عضو ناتو در خصوص متوقف كردن اجراي تعهدات خويش در قبال پيمان مربوط به نيروهاي متعارف در اروپا، مسئله نگران كننده‌اي براي روسيه نبوده و آسيبي به منافع اين كشور وارد نخواهد ساخت.
روسيه اقدام در مورد توقف اجراي تعهدات خود در قبال پيمان نيروهاي متعارف در اروپا را در پاسخ به مسئله گسترش ناتو و قصد اجراي طرح سپر موشكي توسط دولت بوش و تأثير منفي آن بر روند تحقق اين پيمان انجام داد. در نتيجه توقف اين همكاري‌ها، طرف روسي ديگر بازرسان خارجي را به تاسيسات نظامي خود راه نداد و بازرسان خود را هم به خاك ديگر كشورهاي عضو اين پيمان اعزام نكرد. واقعيت اين است كه روسيه و ساير كشورهاي عضو پيمان نيروهاي متعارف در اروپا در وضعيت كاملاً يكساني قرار دارند و توقف همكاري‌ها در اين چارچوب به يك اندازه براي همه طرفين داراي اهميت است.
روسيه دراواخر دهه 1990 تلاش مي‌كرد تا امكان ادامه حيات پيمان كنترل تسليحات متعارف را فراهم كند و به همين منظور مذاكراتي را براي تصويب اين پيمان پيشنهاد داد و توافقنامه مذكور را با نام «توافق پيمان به روز شده سي. اف. اي» تصويب كرد. با اين همه كشورهاي ناتو تلاش كردند تا از مفاد اين پيمان طفره بروند و آن را از طريق توسعه ناتو و بهانه‌جويي براي جلوگيري از اجراي پيمان تسليحات متعارف در اروپا انجام داده‌اند. اين اقدامات به‌رغم هشدارهاي روسيه درباره پيامدهاي زيانبار آن بر نظام كنترل تسليحات متعارف انجام شده است.
پيامدهاي خروج روسيه
خروج روسيه از پيمان نيروهاي متعارف در اروپا به اين كشور امكان داده است تا بدون حضور ناظران نظامي غربي و نيز بدون اطلاع دادن به ديگر كشورهاي اروپايي نه تنها سقف مشخصي در زمينه نيروها و ادوات عمده نظامي رعايت نكند، بلكه بدون اطلاع ديگر كشورهاي عضو اين پيمان اقدام به جابه‌جايي گسترده نظاميان و تسليحات خود در سراسر مرزهاي غربي خود از جمله در منطقه كالينينگراد در مجاورت مرزهاي لهستان نمايد. در اين راستا مقامات ارشد روسي تهديد به استقرار موشك‌هاي تهاجمي هسته‌اي در اين منطقه در پاسخ به استقرار سامانه‌هاي ضد موشكي امريكا در اروپا كرده‌اند.
در واقع خروج روسيه از پيمان مذكور باعث شده تا غرب از ابزارهاي كنترلي خود براي نظارت بر نيروهاي مسلح روسيه و تحركات آنها محروم شود و اكنون به دنبال ابزار‌هايي براي وادار كردن روسيه به پذيرش مجدد آن است. قبلاً امريكا به روسيه وعده داده بود كه در صورت ورود مجدد به اين پيمان، امريكا نيز اجازه بازرسي به كارشناسان نظامي روسيه از پايگاه‌هاي نظامي امريكا در اروپا را مي‌دهد و اطلاعات مربوط به نيروهاي نظامي امريكايي مستقر در اروپا را نيز به روسيه ارائه خواهد كرد. با اين حال به توجه به اوضاع و شرايط كنوني بعيد به نظر مي‌رسد كه روسيه مجدداً به اين پيمان بازگردد.
به ويژه اينكه دولت اوباما نيز در راستاي طرح‌هاي دوره بوش به دنبال استقرار سامانه‌هاي سپر موشكي در اروپا است و در عين حال وقوع بحران اوكراين باعث شده تا تنش‌ها بين روسيه و غرب به حداكثر برسد و دو طرف در قالب تقابل روسيه و ناتو به صف‌آرايي در برابر هم بپردازند. به همين جهت به نظر مي‌رسد كه روسيه نه تنها به پيمان نيروهاي متعارف در اروپا باز نخواهد گشت، بلكه سعي در اتخاذ و اجراي اقدامات متقابل بيشتري از جمله استقرار سامانه‌هاي موشكي آفندي در مرزهاي اروپايي خود و نيز ايجاد سامانه‌هاي دفاع موشكي با كشور‌هايي مانند قزاقستان و بلاروس خواهد كرد.
ضمن اينكه اكنون به‌دليل تشديد بحران اوكراين استقرار نيرويي و تجهيزاتي قابل ملاحظه‌اي در مرزهاي غربي خود و شبه جزيره كريمه انجام داده است. در شرايط كنوني مسكو به اين نتيجه رسيده است كه تعهد به پيمان نيروهاي متعارف در اروپا به شرايط نامتقارني دامن مي‌زند كه نتيجه آن تضعيف نظامي روسيه در برابر تحركات ناتو در شرق اروپاست. مسكو معتقد است با متعهد ماندن به اين پيمان خود را گرفتار محدوديت‌هايي مي‌كند كه درقبال آن تنها افزايش تحركات نظامي ناتو را شاهد است.
علاوه براين اقدام روسيه به خروج از پيمان تسليحات متعارف، به‌مثابه واكنشي عملي و چه بسا بازدارنده در مقابل تلاش فزاينده ناتو براي تشديد رويارويي با روسيه در شرق اروپا تلقي مي‌شود. در مجموع مي‌توان خروج روسيه از پيمان تسليحات متعارف را به مثابه واكنش قابل پيش‌بيني اين كشور به گسترش روزافزون حضور ناتو در شرق اروپا تلقي كرد. كنش‌ها و واكنش‌هايي كه موجب شده تا روابط روسيه و غرب به‌نحو بي‌سابقه‌اي در دوره پس از جنگ سرد به اوج بي‌اعتمادي و رويارويي برسد.