پدافند غيرعامل در يك نگاه
واژه «پد» به معني مقابله و «آفند» به معني حمله است. در نتيجه واژه تركيبي «پدافند» معادل با كلمه آشناي «دفاع» است. به عبارت ديگر كلمه «پدافند غيرعامل» از نظر لغت‌شناسي معادل با عبارت «دفاع غيرعامل» است. اين اصطلاح در ابتدا متعلق به نيروهاي مسلح بوده و از آنجا به ميدان صنعت وارد شده است. «پدافند غيرعامل» شاخه‌اي از دانش و مهندسي است كه موضوعاتي از رشته‌هاي تخصصي متعدد را شامل مي‌شود و به همين دليل است كه يك تخصص بين رشته‌اي محسوب مي‌شود و طيف وسيعي از تهديدات را شامل سايبري، تهاجم هوايي، تروريستي، الكترومغناطيسي، گرافيتي، شيميايي، ميكروبي، هسته‌اي و زيستي پوشش مي‌دهد كه در دوران «جنگ نرم» و «جنگ سخت» قابل تصور هستند.
پدافند غيرعامل نوعي دفاع غير نظامي است و به مجموعه اقداماتي اطلاق مي‌گردد كه به، به كارگيري جنگ‌افزار نياز ندارد و با اجراي آن مي‌توان از وارد شدن خسارات مالي به تجهيزات و تاسيسات حياتي و حساس نظامي و غير نظامي و تلفات انساني جلوگيري نموده يا ميزان اين خسارات و تلفات را به حداقل ممكن كاهش داد.
پدافند غيرعامل به معناي كاهش آسيب‌پذيري در هنگام بحران، بدون استفاده از اقدامات نظامي و صرفا با بهره‌گيري از فعاليت‌هاي غير نظامي، فني و مديرتي است. اقدامات پدافند غيرعامل شامل پوشش، پراكندگي، تفرقه و جابه‌جايي، فريب، مكان‌يابي، اعلام خبر، قابليت بقا، استحكامات، استتار، اختفا، ماكت فريبنده و سازه‌هاي امن است.
در پدافند غيرعامل تمام نهادها، نيروها، سازمان‌ها، صنايع و حتي مردم عادي مي‌توانند نقش موثري ايفا كنند، در حالي كه در پدافند عامل مانند سيستم‌هاي ضد هوايي و هواپيماهاي رهگير، تنها نيروهاي مسلح مسؤليت بر عهده دارند.
چرا پدافند غيرعامل
يكي از كارشناسان پدافند غيرعامل در توضيح علت وجود چنين عنواني بر فعاليت‌هاي مربوط به دفاع غير مسلحانه در كشور به «كليد» گفت: در دهه 1370 مسؤليت «دفاع غيرعامل» كشور به «قرارگاه پدافند هوايي خاتم‌الانبيا(ص)» واگذار شده بود. اين قرارگاه، براي اولين بار در سند «طرح جامع پدافند غيرعامل» از عبارت «پدافند غيرعامل» استفاده كرد. از آن پس استفاده از عبارت «پدافند غيرعامل» در همه اسناد و مدارك دولتي مرسوم شد.
سيدمحمد حسيني‌يگانه با بيان اينكه «پس از جنگ اول خليج فارس در سال 1372 يكي از اولين كتاب‌هاي مرتبط با موضوع پدافند غيرعامل با عنوان «كتاب‌شناسي تفسيري دفاع غيرعامل» توسط مركز تحقيقات ساختمان و مسكن وزارت مسكن و شهرسازي منتشر شد»، افزود: در «طرح جامع پدافند غيرعامل» اينگونه آمده است كه پدافند با مفهوم كلي دفع، خنثي كردن يا كاهش تاثير اقدامات آفندي دشمن و ممانعت از دستيابي وي به اهداف خود، به طور كلي از دو بخش پدافند غيرعامل و غيرعامل تشكيل مي‌شود. پدافند عامل عبارت از رويارويي و مقابله مستقيم با دشمن و به كارگيري جنگ‌افزار مناسب و موجود به منظور دفع حمله و خنثي كردن اقدامات آفندي وي است، در حالي كه پدافند غيرعامل به مجموعه اقداماتي اطلاق مي‌شود كه مستلزم به كارگيري جنگ‌افزار نبوده و با اجراي آن مي‌توان از وارد شدن خسارات مالي به تجهيزات و تاسيسات حياتي و حساس نظامي و غير نظامي و تلفات انساني جلوگيري كرده يا ميزان اين خسارات را به حداقل ممكن كاهش داد. وي تاكيد كرد: پدافند عامل و غيرعامل مكمل يكديگر هستند. پدافند غيرعامل به صورت مجزا قابل طرح‌ريزي و اجراست در صورتي كه به علت نفوذپذيري احتمالي از هر سد پدافندي عامل، به كارگيري اقدامات پدافند غيرعامل ضروري و اجتناب‌ناپذير است. با تامين پدافند غير عامل متناسب با شرايط و ويژگي‌هاي نقاط حياتي، حساس و مهم و مناطق اداري، مسكوني و غيره مي‌توان از وارد شدن خسارات سنگين به تاسيسات حياتي و حساس، كارخانجات و مراكز صنعتي و نظامي كه ادامه حيات اقتصادي و ايستادگي مقابل دشمن به وجود آنها بستگي دارد جلوگيري نموده و جان انسان‌هايي را كه در معرض خطر هستند نجات داد.
نويسنده كتاب «ژن دفاع»، در ادامه با اشاره به اينكه «در سال 1382، مجلس شوراي اسلامي در بند (11) ماده (121) قانون برنامه چهارم توسعه اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي جمهوري اسلامي، رعايت اصول پدافند غيرعامل در طرح‌هاي حساس و مهم موجود و جديد را به عنوان وظيفه دولت به تصويب رسانيد»، افزود: ابلاغ اين قانون نقطه عطف و محل خيزش و رشد فرهنگ پدافند غيرعامل در كل كشور شد. به دنبال اين قانون، آيين‌نامه اجرايي آن تدوين و كميته دايمي پدافند غيرعامل كشور به عنوان نهاد مسؤل پيگيري و راهبري آن در سطح كشور آغاز به كار كرد. پس از آن، راهنماي طرح‌ريزي پدافند غيرعامل در وزارتخانه‌هاي مختلف از طرف كميته دايمي پدافند غيرعامل كشور تدوين و منتشر شد. در سال 1384 هيات وزيران نحوه تامين بودجه طرح‌هاي پدافند غيرعامل را به تصويب رسانيد و پروژه‌هاي مطالعات مفهومي پدافند غيرعامل در پالايشگاه‌هاي موجود و جديد پارس جنوبي كليد خورد و گام بلندي در تعامل بين كارشناسان صنعت نفت و كارشناسان پدافند غيرعامل كشور برداشته شد.
مديرعامل شركت «پيشگامان هزاره سوم»، طراحي راهكارهاي پدافند غيرعامل در صنعت را نيازمند همكاري تنگاتنگ و هماهنگ كارشناسان و مديران صنايع با متخصصان پدافند غيرعامل دانست و تاكيد كرد: «پدافند غيرعامل» براي هر كشوري با توجه به تهديدات و ظرفيت‌ها، يك ويژگي اكتسابي محسوب مي‌شود و به دليل طبقه‌بندي اطلاعات آن، غير قابل انتقال است.
سياست‌هاي كلي نظام
«سياست‌هاي كلي نظام در حوزه پدافند غيرعامل» در سال 1386 توسط مجمع تشخيص مصلحت نظام به تصويب رسيد.
يكي از كارشناسان پدافند غيرعامل در گفت‌وگو با «كليد» ضمن بيان مطلب فوق افزود: اين سند، علاوه بر ارايه يك تعريف جامع و پويا از اقدامات پدافند غيرعامل، طيف تهديدات مورد بحث را نيز مشخص و آخرين مهلت دولت براي پوشش كامل پدافند غيرعامل در سطح دارايي‌هاي غير نظامي را پايان برنامه ششم توسعه معين كرد.
حميد سبحاني‌نيا با بيان اينكه «در قانون بودجه سال 1384 كشور نيز، دستگاه‌هاي اجرايي موظف شدند كه يك درصد از اعتبار دارايي‌هاي سرمايه‌اي هر دستگاهي را براي اجراي طرح‌هاي پدافند غيرعامل هزينه كنند»، اظهار داشت: بر مبناي اين سند، پدافند غيرعامل اينگونه تعريف شده است: «مجموعه اقدامات غير مسلحانه كه موجب افزايش بازدارندگي، كاهش آسيب‌پذيري، تداوم فعاليت‌ها، ارتقاي پايداري ملي و تسهيل مديريت بحران در مقابل تهديدات و اقدامات نظامي دشمن مي‌شود.» طيف تهديدات نيز عبارتند از: تهاجم هوايي، حملات تروريستي، تهديدات نرم‌افزاري، الكترونيكي، هسته‌اي، ميكروبي و شيميايي.
وي در ادامه گفت: در اين سند بر لزوم ايجاد سازوكار مناسب جهت ايجاد هماهنگي و يكپارچگي بين برنامه‌هاي مديريت بحران‌هاي صنعتي، طبيعي و برنامه‌هاي پدافند غيرعامل تاكيد شده است. اين مهم علاوه بر هم‌افزايي برنامه‌هاي مذكور باعث كاهش هزينه‌هاي مطالعاتي و اجراي برنامه‌هاي مديريت بحران در تاسيسات خواهد شد.
سبحاني‌نيا با تاكيد بر اينكه «به طور كلي توان دفاعي نيروهاي مسلح با دو شاخصه اصلي سنجيده مي‌شود»، تصريح كرد: ابتدا، پدافند عامل (دفاع عامل) يا دفاع مسلحانه كه معادل انگليسي آن Activedefense است و پس از آن، پدافند غيرعامل (دفاع غيرعامل) يا دفاع غير مسلحانه كه معادل انگليسي آن Passivedefense است. اگر عبارت Passivedefense را در موتورهاي جست‌وجوي اينترنت وارد كنيد، هيچ اثري از موضوعات غير نظامي مشاهده نخواهيد كرد. بلكه كليه تارنماها و مداركي كه خواهيد يافت در ارتباط با مباحث نيروهاي مسلح و اقدامات نظامي پدافند غيرعامل است. در كشور ما نيز پدافند غيرعامل در بين نيروهاي مسلح يك موضوع نهادينه و استاندارد محسوب شده و دستورالعمل‌ها و روش‌هاي تعريف شده آن را پشتيباني مي‌كند اما در بخش غير نظامي، اين موضوع هنوز يك چالش و مبحث جديد است. وي افزود: براي بسياري از مخاطبان ثقيل است كه بپذيرند مبحث متعلق به نيروهاي مسلح، در مورد صنعت و موضوعات شهري به كار رود. در مراجع وزارت دفاع آمريكا «دفاع غيرعامل» اينگونه معني شده است: «اقدامات غير خصمانه‌اي كه براي كاهش احتمال وقوع خرابي‌هاي ناشي از فعاليت‌هاي دشمنان و آثار و پيامدهاي اين خرابي‌ها انجام مي‌شود.» همچنين در مراجع وزارت دفاع آمريكا «پدافند غيرعامل هوايي» براي نيروهاي مسلح اينگونه معني شده است: «هر اقدامي به غير از «پدافند هوايي» كه باعث به حداقل رساندن بازدهي تهديدات هوايي و موشكي دشمن عليه نيروها و دارايي‌هاي خودي مي‌شود. اين اقدامات شامل استتار، اختفا، فريب، بازيابي، جايگزيني، سيستم‌هاي كشف و هشدار و سازه‌هاي امن مي‌شود.»
وي در ادامه گفت: يكي از موضوعات اصلي پدافند غيرعامل، پرداختن به ايمن‌سازي تاسيسات حياتي، حساس و مهم در برابر تهديدات نظامي دشمن است. با توجه به اينكه در جنگ‌هاي نوين تهديد غالب براي تاسيسات، حملات هوايي و موشكي است، شايد قانونگذار در نظر داشته است واژه‌اي شبيه به «پدافند هوايي» انتخاب كند تا ذهن مخاطبان در موضوع دفاع غيرعامل را به سمت «دفاع غيرعامل هوايي» متمايل كند.
وي افزود: در سال 1386 مجمع تشخيص مصلحت نظام به منظور پوشش كامل پدافند غيرعامل غير نظامي، آن را به اين صورت تعريف كرد: «مجموعه اقدامات غير مسلحانه‌اي است كه موجب افزايش بازدارندگي، كاهش آسيب‌پذيري، تداوم فعاليت‌ها، ارتقاي پايداري ملي و تسهيل مديريت بحران در مقابل تهديدات و اقدامات نظامي دشمن مي‌شود.» اين تعريف علاوه بر اينكه كليه اصول پدافند غيرعامل در نيروهاي مسلح را پوشش مي‌دهد، مبناي قانوني و بستري مناسب براي طرح‌هاي پدافند غيرعامل در صنعت و زمينه‌اي بسيار مناسب براي نوآوري و ابتكار در اين حوزه را تامين مي‌كند. البته در ادامه همين مصوبه رهنمودهايي در مورد رعايت اصول پدافند غيرعامل در صنعت نيز ارايه شده كه برخي از مهم‌ترين آنها عبارتند از:
رعايت عرصه ايمن، پراكنده‌سازي يا تجميع، حساسيت‌زدايي، اختفا، استتار، فريب دشمن و ايمن‌سازي نسبت به مراكز جمعيتي و حايز اهميت ويژه.
طبقه‌بندي مراكز، اماكن و تاسيسات حايز اهميت به حياتي، حساس، مهم.
دو يا چند منظوره كردن بعضي از مستحدثات، تاسيسات و شبكه‌هاي ارتباطي و مواصلاتي.
فرهنگ‌سازي و آموزش عمومي در زمينه به كارگيري اصول و ضوابط پدافند غيرعامل در بخش دولتي و غير دولتي و توسعه تحقيقات در زمينه پدافند غيرعامل.
ممانعت از ايجاد تاسيسات پرخطر در مراكز جمعيتي و خروج اينگونه تاسيسات از شهرها و پيش‌بيني تمهيدات ايمني براي آن دسته از تاسيسات كه وجود آن الزامي است و ممانعت از ايجاد مراكز جمعيتي در اطراف تاسيسات پرخطر با تعيين حريم لازم.
رعايت طبقه‌بندي اطلاعات طرح‌هاي پدافند غيرعامل.
طرح پدافند غيرعامل در مقابل خطرات غير متعارف نظير هسته‌اي، ميكروبي و شيميايي.
حمايت لازم از توسعه فناوري و صنايع مرتبط و مورد نياز كشور در پدافند غيرعامل با تاكيد بر طراحي و توليد داخلي.
رعايت اصول و ضوابط پدافند غيرعامل در مقابله با تهديدات نرم‌افزاري و الكترونيكي و ساير خطرات.
لزوم تعيين يا ايجاد مركزي در دولت براي تدوين، طراحي، برنامه‌ريزي، تهيه ضوابط، استانداردها و آيين‌نامه‌هاي پدافند غيرعامل و تعيين دستگاه و سازوكار نظارت و پيشنهاد آنها به مراجع ذي‌صلاح.
پيش‌بيني سازوكار لازم براي تهيه طرح‌هاي مشترك ايمن‌سازي و ايجاد هماهنگي در ساير طرح‌ها و برنامه‌ها و مديريت نهادهاي مسؤل در دو حوزه پدافند غيرعامل و حوادث غير مترقبه در جهت هم‌افزايي و كاهش هزينه‌ها.
در همين راستا رييس سازمان پدافند غيرعامل كشور در اسفند سال گذشته (1392) گفت: «صيانت سايبري، اقتصادي و نظامي و تزريق ژن دفاعي در همه سطوح به كالبد كشور مهم‌ترين هدف سازمان پدافند غيرعامل است.»