عبدالحمید نورزایی . پژوهشگر افغان
بر پنج میلیون نفر حکومت می‌کند، بزرگ‌ترین، خطرناک‌ترین، مسلح‌ترین، ثروتمندترین و ایدئولوژیک‌ترین گروه تروریستی جهان شناسایی شده، «داعش» بازهم از این صفت‌های خاص دارد و ترین‌ها را یدک می‌کشد. حتی بمب اتم‌های کوچک و سیار خود -انفجارهای انتحاری- خود را نیز همراهش به این‌سو و آن‌سو می‌برد. نیروهای داعش با انفجار دو کامیون پر از مواد منفجره در بین سربازان ارتش عراق توانستند با دو نفر کشته، آخرین پاسگاه در مرز عراق با سوریه را در دست بگیرند و سلطه خود را بر سراسر مرز سوریه و عراق کامل کنند.
بیش از یک سال است که اربابان جنگ، در عراق باهم درحال جنگ هستند و ماشین جنگی آنها با سرعت تمام به طرف یک دیگر می‌تازد؛ تولد داعش در عراق باعث تولد اربابان جنگ در این کشور شده است، کسانی که دیروز برای بازپس‌گیری موصل برنامه‌ریزی می‌کردند، امروز برای باز پس‌گیری الرمادی در حال تقلا هستند. هر اربابی برای گسترش قلمروی خود با دیگری درحال جنگ و منازعه است. مذاکره و گفت‌و‌گو در این جنگ جایی ندارد، فقط خون‌بهای قدرت را می‌پردازد، خون متاعی است که این روزها با آن قدرت را خریدوفروش می‌کنند.
وجود داعش در عراق باعث شده است که پیکرهای جنگی دیگر سر به آسمان بسایند و به زور باروت و گلوله، آتش افراطی‌ها را خاموش کنند. درحال‌حاضر در عراق علیه خدای داعش، خدایان دیگری سربرافراشته‌اند و در حال نبرد با شرارت‌ها و افراطی‌گری‌های داعش در عراق هستند؛ از جمله می‌توان به این نام‌ها اشاره کرد: گروه «حشد الشعبی»، ارتش ملی عراق، پیشمرگه‌های کرد، ائتلاف جهانی به رهبری آمریکا.
داعش
درحال‌حاضر داعش بین ٧٥ تا صد هزار نفر نیروی مسلح نظامی دارد. ٢٠ هزار نفر آنها افرادی هستند که از نقاط مختلف جهان از چین گرفته تا آمریکا و اروپا به این گروه پیوسته‌اند. اغلب آنها افرادی تحصیل‌کرده با مهارت‌های خاص نظامی هستند و بیشتر به‌عنوان فرمانده و تک‌تیرانداز در حال خدمت هستند. همچنین «ابوبکر البغدادی»، خلیفه خودخوانده این گروه، برخی از افراد کادر رهبری نظامی گروه داعش را در همان دورانی که در زندان آمریکایی‌ها بود، انتخاب کرده است. او با تأسیس خلافت اسلامی ارکان آن را هم به وجود آورد، از جمله می‌توان به شورای نظامی یا ستاد عملیات داعش اشاره کرد که متشکل از افرادی بسیار کارکشته است. رهبری ستاد عملیات نظامی بر عهده «عدنان السویدی» است؛ او به‌عنوان سرهنگ دوم ارتش «صدام»، دیکتاتور عراق، زمانی زندانی آمریکایی‌ها بود و فرماندهی عملیات عراق را یکی دیگر از افسران سابق صدام «فضل الحیالی» بر عهده دارد. همچنین ستاد عملیات داعش دارای فرماندهان جنگ‌آزموده در بخش آفریقا، افغانستان، شبه‌جزیره عربستان و سوریه است و برای آنها فرمان صادر می‌کند.
ترکیب جنگ‌های نامنظم و جنگ کلاسیک از جمله توانایی‌هایی است که این فرماندهان به‌تمامی از آن برخوردارند و همین مسئله یکی از نقاط قوت بزرگ داعش محسوب می‌شود. ستاد عملیات با برنامه‌ریزی بی‌وقفه و بسیار دقیق و به‌کار‌گیری فرماندهان ارشد نظامی توانسته، یک ماه پس از شکست «تکریت» دو عملیات بزرگ را هم‌زمان در سوریه و عراق با پیروزی به‌پایان برساند و مرکز بزرگ‌ترین استان عراق، «الرمادی» و شهر نفت‌خیز «پالمیرا» در سوریه را تصرف کند. قدرت بسیار بالای مانور داعش و توان لجستیکی و برنامه‌ریزی این گروه، همگان را به حیرت واداشته است. حیرت همراه با ترس کارشناسان امنیتی زمانی آغاز شد که داعش تنها با هزار نیرو، ارتش عراق را شکست داد و شهر موصل را با حدود سه میلیون نفر جمعیت و تسلیحات فراوان در کمتر از چهار روز به کنترل خود درآورد.
اداره ستاد عملیات داعش، عملیات‌ها و تاکتیک‌های جدید را برای نیروهای داعش تعریف می‌کنند و در برابر ائتلاف به اجرا درمی‌آورند. داعش برای تضمین موفقیتش در عملیات‌های نظامی، چندین نبرد در جبهه‌های مختلف را برنامه‌ریزی می‌کند و با برهم زدن محاسبات رقیب، شانس پیروزی عملیات اصلی را بالا می‌برد. این خلافت با حمله به زندان و آزادکردن ٥٠٠ نفر از زندانیان زندان دهشتناک «ابوغریب» در غرب بغداد، توانست کادر نظامی خود را تقویت کند؛ بسیاری از این زندانیان از جمله افراد القاعده بودند که در یک دهه جنگ علیه آمریکا، نیروهای آمریکایی را زمین‌گیر کرده و در مثلث مرگ «انبار-تکریت- خضرا» آنها را به زانو در آوردند.
داعش با برخورداری از توپ‌های پیشرفته ١٥٥ میلیمتری آمریکایی و خمپاره‌انداز‌های «هویتزر» و با داشتن هزار و ٥٠٠ خودروی زرهی به‌عنوان نیرویی قدرتمند در عراق و سوریه درحال جنگ است. این گروه اقتدار سیاسی کاملی در سرزمین تحت کنترل خود دارد، همچنین از لحاظ اقتصادی به‌علت تسلط بر منابع نفتی می‌تواند به راحتی تمام هزینه‌های جاری یک دولت را تأمین کند. کادر رهبری سیاسی و نظامی داعش با جذب افراد کارکشته نظامی و جذب سران قبائل، به تقویت دولت خودخوانده خویش می‌پردازد. به‌تازگی نیز سران ٥٠ قبیله در استان انبار با داعش بیعت کردند. آشفتگی اوضاع سیاسی عراق و شکاف‌های عمیق در دولت مرکزی باعث شده است شکست‌دادن داعش با پیچیدگی‌ها و دشواری‌های خاصی همراه شود. به نظر می‌رسد شکست‌دادن داعش در میان‌مدت میسر نباشد و استراتژی پیش‌رو علیه این گروه بدون کمک اهل سنت به شکست بینجامد.
حشد الشعبی
در برابر ستاد داعش، ستاد عملیاتی گروه «حشد الشعبی» شکل گرفته که متشکل از ٦٠ گروه شیعه است و به فرمان مراجع تقلید و سیاسیون شیعه به تسلیحات سنگین تجهیز شدهاند. گروههای شیعه که قبلا ناهماهنگ و مستقل عمل می‌کردند، اکنون منسجم شده و تبدیل به نیروی واحد شدهاند. گروههای بسیار قدرتمندی مانند سازمان «بدر»، «کتائب»، «حزب‌الله عراق»، «جیش‌المهدی اصائب» و... زیر پرچم حشد الشعبی گرد آمده و مرکز عملیات خود را در بغداد مستقر کرده‌اند و «مهدی العامری» ریاست سازمان بدر را به‌عنوان فرمانده عملیات معرفی کردند. او تجارب جنگی فراوانی دارد و از مبارزان مشهور علیه صدام‌حسین بوده است.
حشد الشعبی در تأمین امنیت شهرهای مذهبی عراق بسیار موفق عمل کرده و حلقه‌های امنیتی را در اطراف این شهرها گسترش داده است. حشد الشعبی ارتش عراق را در اختیار دارد. آنها در برابر داعش تا پای جان می‌جنگند و از لحاظ ایدئولوژیک و روحیه جنگی، نظامیان حشد الشعبی بسیارموفق‌تر از ارتش عمل می‌کنند. همچنین استقلال اقتصادی و سیاسی این گروه و موفقیت‌های نظامی آنها باعث شده است رهبران در دولت مرکزی نقش بیشتری ایفا کنند. ارتش و دولت مرکزی نیاز شدید به ورود این گروه به جبهه نبرد علیه داعش دارند. حشد الشعبی با اعزام ٢٣ هزار نیروی نظامی به تکریت، این شهر را از داعش پس گرفت.
اما نیروهای حشد الشعبی با سیاسیون کرد و اهل سنت روابط منسجمی ندارند. همچنین آمریکا رغبت زیادی برای حمایت از آنها ندارد. در عوض مراجع تقلید تمام قد از حشد الشعبی پشتیبانی می‌کنند. حشد الشعبی دارای اقتدار و قدرت اقتصادی، سیاسی و نظامی است، این گروه می‌تواند در مواقع بحران ٥٠٠ هزار شبه‌نظامی را تسلیح و آماده جنگ کند؛ به‌عنوان مثال تنها در منطقه «صدر» عراق یک‌میلیون طرفدار «مقتدی صدر» زندگی می‌کنند. مثلث مقتدی صدر، عمارحکیم، سازمان بدر با مرکزیت مرجعیت شیعه در برابر داعش به نیرویی قدرتمند در عراق مبدل شده است.
ارتش عراق
پس از حمله آمریکا به عراق در سال ٢٠٠٣ میلادی، ارتش ملی عراق با کمک آمریکا ایجاد شد و عملیات تجهیز ارتش و آموزش نیروها با صرف ٢٥میلیارد دلار بودجه صورت گرفت. همچنین ایجاد یک نیروی پلیس ٢٥٠ هزار نفری در دستور کار قرار گرفت. ارتش ملی عراق زرادخانه تسلیحاتی بزرگی دارد.
هم‌اکنون ارتش عراق ٤٠٠ تانک آمریکایی و روسی، ٢هزار و ٥٠٠ دستگاه خودرو زرهی پیشرفته آمریکایی، ٢٧٨ فروند هواپیما اعم از جنگنده، ترابری و بدون سرنشین همچنین ١٢٩ فروند بالگرد در اختیار دارد. به‌تازگی نیز آمریکا ارتش عراق را به موشک‌های «هلفایر» حرارتی و لیزری، شش فروند هلی‌کوپتر آپاچی، جنگنده‌های بدون سرنشین، تجهیزات شناسایی، موشک‌های ضدتانک و... تجهیز و صدها نفر از مستشاران خود را برای آموزش نیروهای ارتش در استان الانبار و بغداد مستقر کرده است. «حیدر العبادی»، نخست‌وزیر عراق به توصیه مشاوران خود و برای راضی‌شدن بخشی از اپوزیسیون، فرماندهان و امرای ارشد ارتش را برکنار کرده و افسران جدید را که اغلب به طیف خاصی تعلق ندارند جایگزین کرده است. تاکنون عملیات ارتش علیه داعش ناکام بوده؛ اما این نیروها با کمک حشد الشعبی توانستند پیروزی‌هایی کسب کنند.
نیروهای ارتش بسیار مجهزند که کادری منظم از افسران باتجربه دارند، آنها تجربه جنگ با نیروهای بعثی و القاعده را نیز در کارنامه دارند؛ اما بین نیروهای ارتش اراده کافی برای مبارزه با داعش وجود ندارد. شکست‌های اخیر روحیه سربازان ارتش را بسیار تضعیف کرده است. حمایت‌های بسیار گسترده‌ای از ارتش می‌شود؛ از تأمین تجهیزات مدرن گرفته تا جذب نیروهای جدید و پشتیبانی هوایی و اطلاعاتی، همه در اختیار ارتش قرار گرفته تا توان و روحیه خود را بازیابد. پیش‌بینی می‌شود در کوتاه‌مدت ارتش عراق رقیب قدرتمندی برای داعش محسوب نشود، اما در بلندمدت برای عراق نقشی سازنده ایفا خواهد کرد.
پیشمرگه‌های کرد
کردستان عراق ١٣٥هزار نفر نیروی مسلح دارد که ٢٥تا ٣٠هزار نفر در ارتش و پلیس ملی عراق ادغام شدهاند. پیشمرگه‌ها تجربه خوبی در جنگ‌های چریکی و شهری دارند. این نیروها سال‌ها با صدام و دولت ترکیه مبارزه کرده‌اند. همچنین به جغرافیای جنگی تسلط کامل و توان جابه‌جایی خوبی دارند. نیروهای پیشمرگه اقلیم کردستان دو هزار زره‌پوش، تانک و تسلیحات نیمه‌سنگین در اختیار دارند؛ اما اغلب آنها متعلق به دهه ٧٠ میلادی هستند. پراکندگی کردها در ترکیه، سوریه و عراق باعث شده پشتیبانی لجستیکی از کردها راحت‌تر صورت پذیرد. اولین شکست‌های داعش توسط دلیرمردان کرد رقم خورد و در کرکوک، کوبانی، سنجار و شمال نینوا، داعش طعم نخستین شکست‌ها را چشید. زمانی که ارتش عراق و دولت مرکزی انسجام و روحیه خود را پس از شکست موصل از دست داد، اقلیم کردستان عراق با انسجام، تمام نیروهای پیشمرگه را در اطراف مواضع داعش در شمال نینوا مستقر کرد و مانع پیشروی داعش شد.
همان‌طور که پیش‌تر گفته شد، پیشمرگه‌های کرد توان بالایی در جنگ‌های چریکی دارند. جنگ‌های کوبانی و سنجار مثال‌های خوبی از پیروزی چریک‌های کرد محسوب می‌شوند؛ اما پیشمرگه‌ها در نبردهای استراتژیک رقیب خوبی نیستند؛ چراکه از نظر داشتن تجهیزات و تسلیحات جنگی ضعیف‌ترین نیرو در جنگ عراق محسوب می‌شوند. اخیرا آلمان و آمریکا و انگلیس تسلیحاتی نیمه‌سنگین به اقلیم کردستان عراق فرستاده‌اند و همچنین مستشاران ائتلاف برای آموزش کردها در اربیل مستقر شدهاند؛ اما این در حالی است که روابط رهبران اقلیم کردستان با حکومت مرکزی بر سر بودجه، تقسیم قدرت در کابینه، فروش نفت و مسلح‌کردن کردها به سردی گراییده است. همچنین کردها بین خود اختلافاتی دارند؛ روابط حزب «اتحاد میهنی» به رهبری «جلال طالبانی» رئیس جمهوری سابق عراق با حزب «مسعود بارزانی»، رئیس اقلیم کردستان عراق، بر سر تقسیم قدرت وارد زمستان سردی شده است.
اختلافات رهبران اقلیم کردستان با حکومت مرکزی و با جلال طالبانی قطعا بر مبارزه پیشمرگه‌ها تأثیرگذار خواهد بود و اراده فولادین آنها را تضعیف خواهد کرد و داعش نیز از این فرصت نهایت استفاده را می‌کند. پیشمرگه‌های کرد بدون پشتیبانی مالی و نظامی ائتلاف جهانی نمی‌توانند برای داعش خطرآفرین باشند. بر فراز کوبانی هشت‌هزار حمله هوایی صورت گرفت تا داعش عقب‌نشینی کرد. همچنین کشورهای ناتو انواع بمب و موشک خود را در سنجار فرو ریختند تا داعش از این منطقه عقب‌نشینی کند.
ائتلاف جهانی به رهبری آمریکا
ائتلاف جهانی در دو بعد نظامی و بشردوستانه وارد نبرد عراق شده است؛ ائتلاف جهانی در استراتژی مبارزه علیه داعش بر سرفصل‌های مشخصی تأکید دارد که از جمله می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد؛ ١- تسلیح پیشمرگه‌ها و ارتش عراق ٢- بمباران هوایی و پشتیبانی اطلاعاتی از جنگ با داعش ٣- حمایت از آوارگان و پناهندگان جنگی ٤- تقویت دولت مرکزی در عراق و هماهنگی اهل سنت با حکومت مرکزی و... .
ائتلاف جهانی به رهبری آمریکا هرچند دیر به جنگ با داعش وارد شد، اما بسیار تأثیرگذار بوده است. حمایت هوایی ائتلاف جهانی از نیروهای رزمی عراق و کردستان باعث شده که تلفات نیروهای زمینی عراق بسیار کم شود. همچنین حملات هوایی ائتلاف، داعش را از آتش توپخانه و خودروهای زرهی محروم کرده است؛ پروازهای تجسسی ائتلاف بر فراز مناطق جنگی و مخابره آنها به نیروهای زمینی باعث زمین‌گیرشدن داعش شده است. از سوی دیگر، کمک مالی برخی کشورها مانند ژاپن و فرانسه در مبارزه با داعش بسیار تأثیرگذار بوده است. ائتلاف جهانی در برابر داعش وارد یک جنگ فرسایشی شده است که تاکنون فقط برای آمریکا دومیلیاردو ٧٠٠میلیون دلار خرج تراشیده است.
آمریکا به‌عنوان رهبر ائتلاف جهانی در جنگ عراق با گستره‌ای از چالش‌ها مواجه است؛ از قدرت‌گرفتن حشد الشعبی و ایران در عراق تا تهدید منافع آمریکا و هم‌پیمانانش توسط داعش؛ آمریکا در عراق به صورت زاویه‌دار عمل می‌کند. کاخ سفید چند روز در تکریت عملیات هوایی خود را به علت فشار عربستان و ترکیه متوقف کرد. همچنین حشد الشعبی در اعتراض به مشارکت آمریکا از تکریت عقب نشستند. در همین حال، ائتلاف در عراق برای خویش مأموریتی سیاسی و نظامی تعریف کرده است که تاکنون نتوانسته است به اهداف استراتژیک خود نائل شود. آمریکا در برابر داعش بدون پیاده‌کردن نیروهای تاکتیکی محدود نمی‌تواند کاری از پیش ببرد. واشنگتن با پیاده‌کردن تعداد محدودی از چتربازان نیروهای ویژه یا واحد ٧٥ تکاوران یا رنجرهای «سییل» نیروی دریایی، می‌تواند پیروزی‌های تاکتیکی را به ارمغان آورد. آمریکا در دایره‌ای گرفتار شده و توانش در حال فرسایش است. کاخ سفید باید در برابر داعش پیروزی‌های تاکتیکی را جایگزین پیروزی‌های استراتژیک کند و همچنین در برخورد با حشد الشعبی انعطاف بیشتری از خود نشان دهد.
نتیجه‌گیری کلی
وجود داعش و گسترش قلمروی این خلافت در عراق و سوریه و پیروزی‌های این گروه باعث شده مناطق دیگری از جهان ناامن شود و خطرات داعش در افغانستان، پاکستان، نیجریه، صحرای سینا، سومالی، سودان، مراکش، تونس، لیبی، فرانسه و... پدید آید و مردم و دولت‌ها را تهدید جدی کند. درصورت به‌کارنگرفتن استراتژی منسجم و کارآمد، این گروه می‌تواند منافع تمام کشورهای جهان را در خاورمیانه، آفریقا، اروپا و آمریکا با خطر جدی مواجه کند؛ اکنون داعش مرز بین‌المللی سوریه و عراق را در کنترل کامل دارد و از طرفی با اردن و ترکیه همسایه شده است. باید خطر داعش را به‌عنوان یک بحران جهانی تلقی کرد و جامعه بین‌المللی باید نیرو و توان خود را در مقابله با این گروه بسیج کند؛ البته قبل از اینکه خدای جنگ داعش قدرتمندتر شود.