پایگاه بصیرت/گروه بین الملل/علی میرزایی/ بعد از این که بر اساس زمان بندی انجام شده در ضمیمه 5 برجام، 26 مهر یعنی 90 روز پس از توافق وین، «روز پذیرش» (Adoption Day) فرا رسید، برنامه جامع اقدام مشترک ایران و اعضای گروه 5+1 (برجام) وارد فاز اجرایی شد. در روز یکشنبه، 26 مهرماه، اتحادیه اروپا و آمریکا اعلام کردند که قرار است در صورتی که ایران به همه تعهدات خود عمل کند و آژانس انجام این تعهدات را تائید نماید، آن ها نیز تعهدات خود را انجام دهند و تحریم های مندرج در برجام را تعلیق نمایند. در همین روز فدریکا موگرینی مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا و محمدجواد ظریف وزیر خارجه ایران درباره اجرای برجام بیانیه ای صادر کردند. در این بیانیه، هر دو طرف اعلام کرده اند که به تعهدات خود جهت اجرای برجام متعهد هستد.
چند روز بعد از آغاز فاز اجرایی برجام، رهبر معظم انقلاب نظر خود را درباره آن به صورت مکتوب به رئیس جمهور، روحانی، اعلام کردند و ضمن تأکید بر این که بندهای نُه‌گانه قانون اخیر مجلس و ملاحظات دَه‌گانه ذیل مصوبه شورای عالی امنیت ملی، حاوی نكات مفید و مؤثری است كه باید رعایت شود، نکات لازم الاجرای مهمی را در اجرای برجام توسط دولت جمهوری اسلامی ایران، تذکر دادند و می توان گفت وضعیت اجرای برجام، قبل از پیام رهبری با بعد از آن، تفاوت چشم گیری به خود گرفت.
در وضعیت قبل از اعلام پیام رهبر انقلاب، مرحله اجرایی برجام چندان به معنای اقدمات اجرایی متناظر ایران و اتحادیه اروپا و آمریکا نبود، بلکه قبل از این که اروپا و آمریکا تعهدات خود در برجام را انجام دهند، ایران می باید مقدمات عملی را، یعنی اقداماتی را علی الارض انجام دهد. آن گونه كه علي اكبر صالحي رئيس سازمان انرژي اتمي گفت، طبق مفاد برجام ايران بايد اقداماتي در نطنز انجام می داد: «از جمله تعدادي از سانتريفيوژها» را كاهش دهد، «در فردو و پس از آن در اراك بايد مخزن مدنظر» را در بياورد: «اين سه اقدام عمده‌اي است كه علي الارض بايد انجام دهيم.» صالحي مي‌گويد: «موضوع ديگر تبادل سوخت با روس‌هاست كه انجام خواهيم داد، البته تقريباً عمده مراحلش را پشت سر گذاشته ايم و در ازاي سوخت غني شده، مواد اوليه اورانيوم طبيعي خواهيم گرفت كه اين گام و امتياز بسيار بزرگي براي جمهوري اسلامي ايران است. » صالحي مي‌گويد: « پس از اين مراحل، موارد ديگري هم هست كه براي آن اكنون الزامي نيست تا وقتي كه برجام اجرا شود مانند صدور آب سنگين كه يكي از موارد مدنظر براي برجام نيست و به پس از اجراي برجام موكول مي‌شود.»
به طور مشخص اقدامات عملی ایران، قبل از اجرای تعهدات غربی ها که در ضمیمه اول برجام و کلیات آن طی مفاد 15.1 تا 15.11 ضمیمه 5 آمده است، زمانی که مورد تأیید آژانس بین المللی انرژی هسته ای اتمی قرار می گرفت، آن وقت کشورهای غربی وارد فاز اجرایی کردن رفع تحریم ها خواهند شد. در طول این مدت که ایران اقدامات اجرایی را انجام می دهد، آمریکا و اروپا صرفا اقدامات سیاسی و چانه زنی های داخلی را در کشورهای خود جهت رفع تحریم ها دنبال می کنند، اما عملی کردن رفع تحریم ها توسط آن ها بعد از تأیید اقدامات عملی ایران در زمینه برجام، توسط آژانس بین المللی انرژی اتمی است.
در این شرایط، مهم ترین تهدیدی که وجود داشت این بود که ایران پاره ای از اقدامات عملی را علی الارض انجام دهد، اما زمانی که نوبت اقدامات علی الارض غرب فرا رسد، آنان شرع به دبّه کردن و بهانه جویی کنند، چه این که رهبر معظم انقلاب در همین پیام خود، تذکر دادند که ورود فریبكارانه آمریكا در مذاكرات هسته‌ئی، نه با نیت حل و فصل عادلانه، كه با غرض پیشبرد هدف‌های خصمانه خود درباره جمهوری اسلامی صورت گرفته است.
بر این اساس، مقام معظم رهبری، نُه تذکر مهم را در اجرای برجام به دولت گوشزد کردند تا منافع ملی دستخوش بهانه جویی های غرب واقع نشود. مهم ترین تغییری که در شرایط جدید، یعنی با اعلام تذکرات رهبری، رخ داده است این که بازطراحی ساختار رآکتور اراک توسط ایران و نیز تبادل اورانیوم غنی شده بین 5 تا 20 درصد با اورانیوم با غنای 3.67 با دولت خارجی توسط ایران، باید زمانی آغاز شود که آژانس پایان پرونده موضوعات حال و گذشته (pmd) را اعلام نماید.
این یک تدبیر بسیار مهم جهت بازداشتن کشورهای غربی از بهانه جویی در فاز اجرایی برجام است، چرا که در سال های قبل، گزارشات دوپهلوی آژانس زمینه بسیاری از بهانه جویی های کشورهای غربی را فراهم می کرد و اکنون نیز اگر در شرایطی وارد فاز اجرایی برجام شویم، که همچنان روند اعلام نظر و بازگشت اژانس به موضوعات قدیمی برنامه هسته ای ایران باز باشد، آژانس طبق روال سال های قبل ممکن است دوباره به موضوعاتی که حل شده است بازگشت بزند و بهانه لازم به غرب را جهت اخلال در فاز اجرایی برجام بدهد، اما طبق تدبیر رهبر انقلاب، آژانس باید پایان پرونده موضوعات حال و گذشته (pmd) برنامه هسته ای ایران را اعلام کند و این سند رسمی مبنی بر این که دیگر آژانس در موضوع هسته ای ایران تاکنون حرفی ندارد و آن را تأیید می کند.
بعد از این گزارش آژانس البته روند اجرای برجام توسط ایران را گزارش می دهد، اما پایان دادن به موضوعات گذشته نقش بسیار مهمی در اجرای متعهدانه برجام توسط غرب دارد.
نکته مهم در این میان این که چنان که رهبر انقلاب تصریح دارند، فلسفه پذیرش مذاکرات توسط ایران با هدف رفع تحریم ها بوده است و از این رو ایشان تذکر دادند که «لازم است تضمین‌های قوی و کافی برای جلوگیری از تخلّف طرف های مقابل، تدارک شود، که از جمله آن اعلام کتبی رئیس‌جمهور آمریکا و اتّحادیه اروپا مبنی بر لغو تحریم ها است. در اعلام اتّحادیه اروپا و رئیس‌جمهور آمریکا، باید تصریح شود که این تحریم ها بکلّی برداشته شده است. هرگونه اظهاری مبنی بر اینکه ساختار تحریم ها باقی خواهد ماند، به‌منزله‌ی نقض برجام است.»
توجه به این تذکّر و اجرای آن مانع بزرگی جلو راه فریبکاری غربی هاستف چرا که غرب همچنان ابزار تحریم را جهت اعمال فشار بر ایران کارآمد می داند و یکی از برنامه های آنان این که اگر تحریم ها را مبتنی بر برجام بردارند، تلاش کنند تا به بهانه های دیگر همچون موضوع حقوق بشر آن ها را به گونه ای دیگر وضع کنند، هرچند این راه دشوار و سختی برای آنان است. از همین جهت دومین تذکّر رهبری در پیام مذکور چنین است: « در سراسر دوره هشت‌ساله، وضع هرگونه تحریم در هر سطح و به هر بهانه‌ای (از جمله بهانه‌های تکراری و خودساخته‌ی تروریسم و حقوق بشر) توسّط هر یک از کشورهای طرف مذاکرات، نقض برجام محسوب خواهد شد و دولت موظّف است طبق بند ۳ مصوّبه مجلس، اقدام های لازم را انجام دهد و فعّالیّت های برجام را متوقّف کند.»
چه این که جان کری، وزیر خارجه آمریکا، همان ابتدای شروع فاز اجرایی برجام، در یادداشتی برای شبکه العربیه عربستان سعودی، ضمن بحث درباره سیاست خارجی آمریکا، در باره برجام نوشت: «بر اساس این توافق همه مسیرهای احتمالی ایران برای نیل به بمب مسدود خواهد شد و به خاطر مکانیسم های راستی‌آزمایی و نظارت بی سابقه‌ای که بخشی از این توافق است، ما خواهیم دانست که آیا ایران برای تقلب تلاش می‌کند یا نه و ما آنها را با اعمال مجدد تحریمها و اگر لازم بود از طریق دیگر ابزارها متوقف خواهیم کرد. در نتیجه ایران دلایلی برای متعهد ماندن به تعهداتش دارد».
بر این اساس به دنبال تذکّرات رهبری، عباس عراقچی، معاون وزیر خارجه، ضمن تأکید بر توجه دولت به شروط رهبری، با بیان اینکه در برجام ترتیباتی برای لغو تحریم ها ایجاد و رعایت شده است، گفت: در روز یک شنبه وزیران اروپا در قالب سه مصوبه تمام تحریم ها را لغو کرد. بر روی کاغذ قانونش تصویب شد و در روزنامه رسمی اتحادیه اروپا ثبت شد.
معاون وزیر امور خارجه، همچنین با اشاره به این مطلب که لغو تحریم ها شکل قانونی گرفته و از زمان اجرای تعهدات ایران اجرا می شود، توضیح داد: رئیس جمهور امریکا هم دستور خود را صادر کرده و در این زمینه تا اینجا به تعهدات خود عمل کرده است.
وی افزود: نامه ریس جمهور امریکا هم با دستوراتی که صادر کرده شکل قانونی اش ثبت شده و در حال مطاله این دستور هستیم تا مطمین شویم که مطالبات ما درج شده یا خیر.؟
عراقچی با اشاره به تضمین های لازم و کافی مسئله بازگشت پذیری در موضوع هسته ای گفت:اینکه آنها نگران بودند ما یکسال زمان گریز ایجاد کنیم، معنایش این است که پس ما می توانیم بر گردیم.
وی با بیان اینکه هنوز کاری را آغاز نکردیم گفت: در برجام ذکر شده که تحریم های هسته ای را بر می دارند حق ندارند به بهانه ای دیگر و نام دیگری اعمال کنند و تعهد را در این باره داده اند.
بنابراین در شرایط کنونی، دولت جمهوری اسلامی ایران، اولا بعد از اعلام رسمی آژانس مبنی بر پایان دادن به موضوعات حال و گذشته (pmd) برنامه هسته ای ایران، گام های مقدماتی اجرای برجام را برمی دارد، و ثانیا تعهدات مکتوب و محکمی از طرف مقابل گرفته شده است، تا تعهدات خود در برجام را عملی کند.
از سوی دیگر دو واقعیت مهم در عرصه بین الملل وجود دارد که مانع از این می شود که غرب زیر تعهدات خود بزند:
واقعیت اول این که مسائل بین المللی، اعم از قوانین، توافقات، قراردادها، بیانیه ها، تصمیمات و... تابعی از اراده قدرت هاست و هنوز میزان قدرت یک کشور و نوع اراده و اهداف آن تعیین کننده میزان موفقیت آن در منافع ملی است. در شرایط کنونی ضمن این که هیچ گونه اعتمادی به آمریکا نمی توان داشت و اساسا اعتماد جایی در تعاملات بین المللی ندارد، یک واقعیت مهم وجود دارد و آن این که کشورهای غربی و در رأس آن ها آمریکا، نمی توانند در کوتاه مدت و میان مدت همچنان روند تحریم و به توقف کشاندن برنامه هسته ای ایران را دنبال کنند، چرا که بر آن ها ثابت شده است که برنامه هسته ای ایران رویکردی نظامی ندارد و صرفا در جهت اهداف صلح آمیز است. البته غرب نمی تواند دستیابی ایران به اهداف صلح آمیزی همچون تقویت توان عملی ایران را برتابد، اما در شرایط کنونی هزینه کردن برای ممانعت از این کار را به صرفه نمی داند و بنابراین طبق برجام، حداقلی از غنی سازی اورانیوم برای ایران را پذیرفته است و تلاش هایی را برای رفع تحریم ها نیز دنبال خواهد کرد.
آمریکا و اروپا نمی توانند به شکل مطلق از زیر تعهدات خود در بروند، چرا که اولا این کار به معنای بازگشت آن ها به شرایط قبل از برجام و قبل از دو سال مذاکرات هسته ای است که موضوعی نامعقول است و ثانیا دست ایران برای بازگشت به وضعیت هسته ای قبل از اجرای برجام بسته نیست. عباس عراقچی، معاون وزیر خارجه کشور، می گوید: اگر آژانس دبّه درآورد یا طرف مقابل نقض تعهد کند برای ما بازگشت به شرایط قبل هم ممکن است و هم مشروع و قانونی. از نظر ما و همان طور که در قطعنامه ۲۲۳۱ به صراحت آمده است می‌توانیم در صورت نقض تعهدات به اقدامات گذشته‌مان بازگردیم.
وی معتقد است: این طور نیست که دو سال مذاکره کرده باشیم و به راحتی یک کشور یا آژانس بخواهد با یک اقدام ناشیانه همه چیز را به جای اول بازگرداند به ویژه که اگر این کار را کنند ایران با قدرت بیشتری به توانایی‌های قبلی خود باز می گردد الان دستاورد آن ها این است که ایران را از دستیابی به سلاح هسته‌ای دور کرده اند پس چرا باید این دستاورد خود را از بین ببرند. در همین زمینه صالحی، رئیس سازمان انرژی اتمی کشور، در پاسخ به این که اگر طرف مقابل نقض عهد کند با تعداد 500 سانتریفیوژ که در انبار داریم بازگشت به شرایط قبل از برجام آسان خواهد بود گفت: ما سریع می توانیم IR-1 تولید کنیم و مشکلی در این زمینه نیست.
نکته سوم توجه به دومین واقعیت در عرصه بین الملل است. واقعیت دوم این است که روندهای اقتصادی و جریان سرمایه و سرمایه گذاری همواره از اراده سیاسی قدرت های جهانی می گریزد و به بند کشیدن آن راه پیچیده ای دارد. شرکت های غربی بعد از مدت ها محرومیت از سرمایه گذاری در ایران، اکنون با فضایی مواجه شده اند که به آن ها اجازه این کار را می دهد و البته نباید فراموش کرد که شرکت های چندملیتی در دنیای غرب، توان خوبی جهت تحمیل اراده خود بر دولت هایشان دارند، بنابراین می توان انتظار داشت که حتی قبل از عملی شدن رفع تحریم ها، ساختار آن سُست شده و سیر بی بازگشت فروپاشی را طی کند. دولت های غربی و آمریکا این توان را ندارند که بعد از شرایط کنونی، ساختار تحریم ها را همانند قبل ترمیم کنند، اما این بدان معنا نیست که آن ها مسیر رفع تحریم ها را کاملا هموار کرده و هیچ اخلالی در این زمینه ایجاد نمی کنند. مطمئنا برخی کشورهای اروپایی و به ویژه آمریکا با بازی های سیاسی مختلف و تقسیم کار در داخل، قوانینی را جهت اخلال در رفع تحریم ها تصویب خواهند کرد، اما مسئله این است که نمی توانند شرایط تحریمی قبل را زنده کنند.
در عین حال باید توجه داشت که رفع تحریم ها و بازشدن راه سرمایه گذاری در ایران، می تواند خود، راهبردی از سوی آمریکا و اروپا جهت مقابله با انقلاب اسلامی ایران باشد. در این راهبرد، استحاله نظام جمهوری اسلامی در جامعه جهانی مورد نظر غرب، تلاش جهت نفوذ به ایران و تقویت مخالفان نظام، می تواند هدف باشد. چنان که دکتر عبدالمجید شیخی، استاد اقتصاد دانشگاه معتقد است اکثر کشورهای اروپایی از سال 2008 به این‌طرف، در منجلاب بحران بیکاری و رکود فرو رفته‌اند. این کشورها اگر توانایی حل مشکلات اقتصادی را داشتند، مسلماً در ابتدا مشکلات اقتصادی خودشان را حل می‌کردند. لذا نباید فریب این مسائل را خورد. آنها به‌دنبال بازار بزرگ مصرفی ما هستند. وی در شرایط بعد از برجام خطر نفوذ اقتصادی غرب در ایران را گوشزد می کند. بنابراین ایجاد فضای باز در مقابل ایران توسط غرب با اجرای کوتاه مدت و میان مدت تعهدات خود، بیشتر واقعی به نظر می رسد و موضوع دبّه کردن مطلق و زدن زیر میز توسط آنان نمی تواند در عمل شکل گیرد.
بنابراین می توان گفت غربی ها در فاز اجرایی برجام، اقدامات اجرایی خود را در وضعیتی از بیم و امید برای ایران دنبال خواهند کرد، شمن این که همانند فضای زمان مذاکرات هسته ای، تلاش غرب بر انتشار مواضع رسانه ای سخت علیه ایران و طرح اتهامات بی اساس ادامه خواهد داشت تا روند اجرایی برجام به کُندی پیش رود. در این باره دیوید آلبرایت کارشناس آمریکایی مسائل هسته‌ای رئیس موسسه علم و امنیت بین‌الملل آمریکا می گوید: آمریکا می‌خواهد که اجرای تعهدات ایران «تا جایی که می‌شود، طول بکشد» و از دید واشنگتن «کندی، چیز خوبی است».
با این حال آنچه تعیین کننده است اقدامات عملی است و چنان که گفته شد، تذکّرات رهبر معظم انقلاب، و هوشیاری دولت در اجرای آن ها، سبب می شود تا غربی ها اقدامات عملی خود را در کوتاه مدت و میان مدت دنبال کنند. کشورهای غربی نگاه بلند مدت به متعهد ماندن خود در قبال برجام ندارند. آنان اجرای برجام را تاکتیکی نمی دانند، اما به شکل راهبردی هم آن را دنبال نخواهند کرد. از طرف دیگر آنان به صورت مستقمیم تعهدات خود در برجام را نقض نخواهند کرد، اما به شکل موازی سعی می کنند، با برنامه های مختلف، رفع تحریم های ایران را در مسیر تقویت اقتصادی خود قرار دهند، نه جهت کمک به وضعیت اقتصادی ایران. به عنوان مثال سعی خواند کرد با افزایش بحران های امنیتی در اطراف ایران، کشور را بیشتر متوجه مسائل امنیتی بیرون مرزها کنند تا فرصت توجه به اقتصاد تولید و مقاومتی از بین برود و از آن طرف فرصت مصرف گرایی کالاهای غربی افزایش یابد. در واقع دولت های غربی با روش های غیرمستقیم سعی خواهنند کرد دستاوردهای ایران در فاز اجرایی برجام را خنثی کنند. بر همین اساس است که نباید تمام امیدهای اقتصادی را به اجرای برجام بست، بلکه چنان که رهبر انقلاب در پیام خود برای چندمین بار تذکّر دادند «رفع تحریم ها هر چند از باب رفع ظلم و احقاق حقوق ملّت ایران کار لازمی است، لیکن گشایش اقتصادی و بهبود معیشت و رفع معضلات کنونی جز با جدّی گرفتن و پیگیری همه‌‌جانبه اقتصاد مقاومتی میسّر نخواهد شـد.»
تکیه بر اقتصاد مقاومتی و هوشیاری و تلاش دولت و نخبگان در فاز اجرایی برجام به مراتب بیشتر از هر زمانی نیاز است، چرا که این زمان، زمان اجراست و عملا چیزهایی از دست می رود تا چیزهایی به دست آید و چنان که گذشت با بیم ها و امیدهای مهمی مواجه است و طرف مقابل نیز برای استفاده از این شرایط به سود خود کسب بیشترین منفعت، فعالانه وارد میدان خواهد شد. در اینجا نوع تلاش راهبردی غرب را بعد از برجام که گفته شد، هرچند هم به شکل احتمال مطرح باشد، یک نکته مهم را به ما یادآوری می کند و آن این که فاز اجرایی برجام را نباید سراسر منفی یا مثبت تلقی کرد و آن را دستاویز بازی های سیاسی قرار داد. ضمن این که بیش از همه باید به هشدار رهبر معظم انقلاب در مورد نفوذ دشمن در پس از برجام توجه داشت که از مسیر تعامل و حتی روابط سیاسی و ارتباط گیری به دنبال انجام تغییر محاسبات نخبگان و تغییر باورها و ذائقه مردم است./