پایگاه بصیرت/گروه بین الملل/فرزان شهیدی/ با گذشت نزدیک به پنج سال از بحران سوریه، تحولات میدانی و سیاسی این کشور همچنان مورد توجه ویژه محافل مختلف داخلی و خارجی قرار دارد. روند تحولات سوریه با رخدادهای اخیر همچون دخالت مستقیم نظامی روسیه در نبرد این کشور و نیز تحرکات تازه سیاسی برای حل بحران آن، وارد مرحله جدیدی شده است. واکاوی این تحولات، دورنمای تازه ای از بحران سوریه را به نمایش می گذارد و ما را در دستیابی به پاسخ این پرسش یاری خواهد کرد که آیا بحران سوریه به پایان نزدیک می شود؟
وضعیت میدانی
پس از ورود مستقیم روسیه به عرصه جنگ سوریه و به کارگیری جنگ افزارهای پیشرفته، تغییرات قابل توجهی در معادلات میدانی صورت گرفته است. طبق اعلام وزارت دفاع روسیه، جنگنده‌های این کشور تا کنون ۹۳۴ پرواز در سوریه انجام داده‌اند و ۸۱۹ هدف نظامی تروریست ها در داخل خاک سوریه در عملیات روسیه نابود شده است.
به دنبال حملات هوایی روسیه و تضعیف مواضع تروریست ها، عملیات نظامی توسط ارتش سوریه و نیروهای مردمی و با کمک حزب الله و حمایت های مستشاری سپاه پاسداران در منطقه شمال سوریه آغاز شد.
طی مرحله نخست عملیات در جنوب حلب، رزمندگان جبهه خودی از مبدا تل عزان و حدادین به سمت حاشیه جنوبی (تل الشهید، عبطین و الملیحه) و جنوب غربی (روستاها و تپه های راهبردی همچون الوضیحی، بحیره و کدار) پیشروی کرده و مناطق مهمی را از اشغال گروه های تکفیری جبهه النصره، احرار الشام و ارتش آزاد بازپس گرفته و پاکسازی کرده اند. علی رغم حملات متعدد نیروهای ارتش سوریه برای بازپس گیری روستای خان طومان در جنوب غربی، این کار به نتیجه مطلوب نرسیده است.
نیروهای جبهه مقاومت موفق به بازپس گیری مناطقی همچون دیرصلیبه، الحویز، بلاس، جور جحاش، رسم الشیخ، رسم عکیرش، الصفیره، جبل سیمان و کفرعبید شده و موقعیت نظامی رزمندگان در آن تثبیت شده و پیشروی ها و درگیری های شدید برای اخراج کردن تروریست ها از مزارع ایوب و قیقان در محور جنوبی و شقیدله، جمیمه و مریمین در محور جنوب غربی با هدف رسیدن به روستای الحاضر همچنان ادامه دارد.
گروهک «جیش الخلافه» وابسته با تکفیری‌های داعش، به طور گسترده از حومه استان حماه به سمت الرقه و دیرالزور عقب‌نشینی کردند. گروه‌های تروریستی «جبهه النصره» و «داعش» پس از اتحاد با یکدیگر حملاتی را علیه ارتش سوریه آغاز کردند. این حملات در منطقه «اثریا» واقع در راه حلب-السلمیه رخ داده است.
نیروهای مقاومت حملاتی را از منطقه المختاریه در حومه شمالی حمص علیه مواضع تروریست ها انجام دادند و بخش هایی از منطقه از جمله چند ساختمان و همچنین تعدادی از مزارع اطراف منطقه را از وجود عناصر تروریستی پاکسازی کردند.
در نبردهای اخیر در حاشیه جنوبی شهر حلب بیش از 300 تروریست تکفیری در نبرد با ارتش سوریه و گروه های حامی آن به هلاکت رسیده و حداقل 700 تن دیگر زخمی شده اند. در همین جهت منابع رسانه ای سوری از هلاکت فرمانده ارشد یکی از گروه های تروریستی تکفیری در درگیری های جنوب شهر حلب خبر دادند. «ابوعبدالرحمن» فرمانده گروه «تجمع ثوار شام» وابسته به گروه الجیش الحر در اثر اصابت گلوله تک تیرانداز از ناحیه سر به هلاکت رسید.
در محور جنوب نیز نیروهای ارتش سوریه درگیری‌های شدیدی با تروریست‌ها در ریف قنیطره داشته اند. در این عملیات، ارتش سوریه موفق شد کنترل منطقه «السریه الرابعه» در ریف قنیطره را به دست بگیرد.
تحرکات سیاسی
الف- سفر اسد به روسیه
همزمان با تحولات میدانی در سوریه، شاهد تحرکات سیاسی و دیپلماسی گسترده ای از اطراف مختلف بوده ایم. سفر بشار اسد به روسیه مهم ترین اتفاق دیپلماتیک بود که پیام های متعددی برای دوست و دشمن در بر داشت. اولا این سفر نخستین سفر خارجی رئیس جمهور سوریه پس از پنج سال گذشته بود. بشاراسد با خروج از کشور نشان داد دارای اعتماد به نفس بالایی بوده و اوضاع کشورش همچنان تحت کنترل نظام است.
ثانیا این سفر به دعوت مسکو صورت گرفت و نشان داد روسیه علاوه بر کمک میدانی و نظامی، در عرصه سیاسی نیز هم پیمان خود را تنها نگذاشته است. این در حالی است که هنوز برخی از کشورها در جبهه ضد سوری قائل به عدم مشروعیت بشار اسد بوده و همچنان اصرار دارند از قدرت کناره گیری کند.
ب- نشست چهارجانبه آمریکا، روسیه، عربستان و ترکیه
نشست چهارجانبه وزرای خارجه آمریکا، روسیه، عربستان و ترکیه در وین برای بررسی بحران سوریه برگزار شد. جان کری، وزیر امور خارجه آمریکا بعد از نشست روز جمعه در اتریش با خوش بینی گفت که ایده‌هایی مطرح شده که می‌تواند باعث تغییر روند بحران سوریه شود، اما وزیر خارجه عربستان با بد بینی گفت که حاضران درباره سرنوشت بشار اسد به نتیجه نرسیده‌اند. لاوروف هم در پایان این مذاکرات گفت که او خواسته است تا ایران و مصر هم در هر گونه مذاکره ای که در آینده درباره سوریه انجام می شود، حضور داشته باشند.
مواضع نشست چهارجانبه حاکی از اختلاف جدی این چهار کشور در باره سوریه است. آمریکا، ترکیه و عربستان با ادامه حکومت بشار اسد، در سوریه مخالف هستند و از حملات هوایی اخیر روسیه در سوریه به شدت انتقاد کرده‌اند. روسیه اما همچنان قائل به حفظ نظام سوریه به ریاست بشار اسد بوده و برای اثبات این حمایت، دست به حملات مستقیم هوایی علیه گروه های تروریستی در سوریه زده است.
ج- سفر جان کری به عربستان
سفر منطقه ای وزیر خارجه آمریکا با ورود به عربستان آغاز شد و یکی از موضوعات مهم دیدار او با مقامات ریاض، بحران سوریه بود. مقامات آمریکایی و سعودی اعلام کردند که کری و ملک سلمان در دیدار با یکدیگر بر حمایت از معارضان سوری که با تکفیری‌های داعش مقابله می‌کنند، تأکید کردند و در عین حال اعلام کردند که از تلاش‌های دیپلماتیک بین‌المللی برای آغاز یک گذار سیاسی در دمشق پشتیبانی می‌کنند.
عادل الجبیر، وزیر خارجه عربستان سعودی پس از دیدار با همتای آمریکایی خود در باره محتوای مذاکراتش با کری گفت: مذاکراتمان حول شکل گیری یک دولت انتقالی و پیاده کردن مبانی بیانیه ژنو 1 بود. جبیر افزود: می‌خواهیم نهادها و موسسات سوریه را حفظ کنیم، اما نقشی برای بشار اسد در آینده سوریه قائل نیستیم.
نکته قابل توجه آن است که جبیر در ادامه موضع‌گیری‌های خصمانه‌اش علیه تهران، بار دیگر ایران را در سوریه، اشغالگر خواند.
د- نشست شورای همکاری خلیج فارس
شورای همکاری خلیج فارس که از مخالفان دولت سوریه حمایت می‌کند، در نشست اخیر خود اعلام کرد بشار اسد، رئیس جمهوری سوریه نمی‌تواند در دوران انتقالی نقشی ایفا کند.عبدالعزیز ابوحامد العویشق، دستیار دبیر کل شورای همکاری خلیج فارس همچنین هشدار داده است که دخالت نظامی روسیه در سوریه نه تنها به نابودی تروریسم منجر نمی شود، بلکه موجب تقویت آن می شود. وی تاکید کرد دخالت نظامی روسیه در سوریه می‌تواند به افزایش تنش میان آمریکا و روسیه منجر شود. شورای همکاری خلیج فارس در واقع ابزاری است در دست سعودی ها که از آن برای تحقق اهداف خاص سیاسی خود بهره برداری می کنند.
ه- نقش سیاسی ایران
حضور ایران در مذاکرات مربوط به حل سیاسی بحران سوریه محل اختلاف است. روسیه اصرار دارد ایران به دلیل نقش مهمی که در سوریه ایفا می‌کند باید در مذاکرات حضور داشته باشد، اما غربی‌ها مایل به مشارکت ایران نیستند. عربستان سعودی هم بارها مخالفت خود را با این موضوع اعلام کرده است.
با آن که تلاش جبهه ضد سوری آن است که ایران را در عرصه دیپلماسی رسمی همچنان در انزوا نگاه دارد؛ اما همگان به نقش موثر ایران در تحولات منطقه ای و به ویژه بحران سوریه به خوبی واقف هستند. به همین دلیل جان کری وزیر خارجه آمریکا پس از نشست چهارجانیه در وین گفت انتظار دارد دور تازه مذاکرات سوریه با مشارکت احتمالی ایران برگزار شود.
جیمی کارتر، رئیس جمهور سابق آمریکا نیز در مقاله‌ای در روزنامه نیویورک تایمز با عنوان «طرحی با حضور پنج کشور برای پایان دادن به بحران سوریه»، بر لزوم حضور ایران در مذاکرات سوریه تاکید کرده است. کشورهای دیگر در طرح کارتر، روسیه، آمریکا، عربستان و ترکیه هستند. او به طرح چهار ماده‌ای ایران برای سوریه - شامل آتش‌بس، تشکیل دولت وحدت ملی، اصلاحات قانون اساسی و برگزاری انتخابات- اشاره کرده و گفته است که با طرح پنج کشور و از طریق شورای امنیت سازمان ملل متحد می‌توان ساز و کارهایی برای رسیدن به بعضی از این اهداف پیدا کرد.
در هر حال ایران به عنوان یکی از حامیان نظام بشار اسد، یکی از بازیگران اساسی در عرصه سوریه محسوب می شود. این در حالی است که جمهوری اسلامی ایران بارها از حل مسالمت آمیز بحران در سوریه حمایت کرده و در گذشته طرح ها و راهکارهایی نیز ارائه کرده است.
واکنش های جبهه ضدسوری
تغییر معادلات در سوریه به دنبال دخالت مستقیم نظامی روسیه و افزایش حمایت های ایران، نگرانی جبهه ضدسوری را برانگیخته است. علاوه بر موضع گیری های رسمی و مخالفت آشکار با تحرکات روسیه، علمیات روانی سنگینی علیه حضور روسیه و نیز جمهوری اسلامی ایران در سوریه توسط رسانه های معاند شکل گرفته است.
سرفصل های مهم این نبرد تبلیغاتی عبارت است از:
- القای ادعای تجاوز هوایی روسیه و اشغالگری زمینی ایران در سوریه و کشتار شهروندان بی گناه سوریه؛
- تکیه بر این موضوع که روسیه به دنبال منافع خود در سوریه است و جنگ با تروریسم بهانه است؛
- ادعای این که بر خلاف تاکید مسکو، این حضور موجب نابودی تروریسم نمی شود، بلکه به آن دامن می زند؛
- تمرکز روی شخص بشاراسد و معرفی او به عنوان عامل اصلی تداوم بحران و جنگ در سوریه (برای نمونه یکی از رسانه های منطقه ای پس از سفر اسد به مسکو چنین گفت: چگونه بشار در دیدار با پوتین لبخند می زند، در حالی که سوریه تاکنون 250 هزار کشته، یک میلیون مجروح و 11 میلیون آواره داشته است؟)؛
- ادعای طرح تجزیه توسط روسیه (حفظ حیات خلوت در منطقه ساحل)؛
- تکیه بر عواقب سوء دخالت روسیه در سوریه با طرح مقولاتی همچون «افغانستان دوم»، توسعه تروریسم به اراضی روسیه و....؛
- ادعای معامله پنهانی میان روسیه و عربستان (از جمله پیشنهاد رشوه مالی عربستان به روسیه جهت خروج از سوریه)؛
- ادعای استفاده روسیه از خط اعتباری ایران در سوریه جهت پوشش هزینه های جنگی؛
- مانور خبری روی شهدای اخیر ایرانی در سوریه (شهدای سپاه و نیز تیپ فاطمیون) و القای این موضوع که بر خلاف ادعای ایران، حضور ایران در سوریه مستشاری نیست، بلکه حضور مستقیم نیروی نظامی است.
همه این ادعاها در حالی است که مقابله همگانی با تروریسم و این که تفاوتی میان گروه های تروریستی همچون داعش، جبهه النصره، جیش الفتح، احرارالشالم و.. وجود ندارد، یک ضرورت مهم برای کل منطقه محسوب می شود و از در کنار آن باید بر دفاع از راه حل سیاسی برای حل بحران سوریه با تاکید بر اراده و آرای عمومی مردم سوریه تأکید کرد. از طرف دیگر کمک و حضور متحدانی مانند روسیه و ایران از سوریه کاملا مشروع و به درخواست رسمی نظام دمشق صورت گرفته است و واقعیات بسیار آشکار منطقه و به ویژه سوریه نشان می دهد که جبهه ضدسوری بر خلاف ادعای مبارزه با تروریسم، از حامیان اصلی جریان تکفیر و تروریسم در سوریه و منطقه است.
جمع بندی
همان گونه که گفته شد تحولات سوریه پس از دخالت مستقیم نظامی روسیه در صحنه جنگ و نیز افزایش کمک های جمهوری اسلامی ایران، وارد مرحله تازه ای شده است. همزمان با تحولات میدانی که حاکی از ناکامی گروه های تروریستی و پیروزی های نظام سوریه خصوصا در محور شمال است، تحرکات سیاسی و دیپلماسی گسترده ای نیز آغاز شده است.
علاوه بر این روسیه تلاش دارد از حضور نظامی و دستاوردهای میدانی خود در سوریه، به عنوان برگه برنده ای برای چانه زنی در باره حل سیاسی بحران سوریه استفاده کند. لذا در نخستین گام از بشار اسد دعوت کرد به مسکو سفر کند. دیدار رسمی اسد و پوتین، به مثابه یک مانور دیپلماسی در حمایت کرملین از هم پیمان خود در دمشق بود.
پس از آن روسیه تلاش کرد محوریت راهکار سیاسی را برعهده گیرد و علاوه بر تماس های یک جانبه با کشورهای جبهه ضدسوری، در نشست چهارجانبه (روسیه، آمریکا، عربستان و ترکیه) در وین شرکت کرد. تاکید بر نقش مهم سیاسی ایران توسط روسیه نیز از جمله اقدامات دیپلماتیک مسکو بود که علاوه بر همکاری های میدانی، ائتلاف سیاسی دو کشور را در حمایت از نظام سوریه به نمایش می گذارد.
پیش بینی این که آیا تحولات اخیر سوریه منجر به حل بحران و یا تحقق راهکار سیاسی خواهد شد، دشوار است. اختلاف نظر جبهه ضدسوری با جبهه متحد سوریه همچنان عمیق است و موضوع رفتن یا ماندن بشار اسد در صحنه قدرت، کما کان جوهر اصلی تعارض میان دو طرف را تشکیل می دهد.
بنابراین تنها مقوله ای که قادر به ایجاد تغییر اساسی در روند بحران سوریه است، روند میدانی است. ادامه عملیات های زمینی با حمایت هوایی روسیه و آزادسازی مناطق راهبردی در نقاط مختلف سوریه، موجب تغییر اساسی در معادلات جنگ شده و به همان نسبت که موقعیت نظام و متحدانش را تقویت می کند، موقعیت تروریست ها و حامیانشان را تضعیف خواهد کرد.
با این حال، اقدامات میدانی دشواری ها و موانع خاص خود را دارد. از یک سو حضور نظامی بلند مدت روسیه در سوریه با توجه به هزینه ها و پیامدهای آن، در هاله ای از ابهام قرار دارد و از سوی دیگر جبهه ضد سوری (به ویژه عربستان و ترکیه) که به شدت مخالفت حضور روسیه و ایران در سوریه هستند، همچنان و با قوت بیشتری به حمایت های مالی و تسلیحاتی خود از گروه های تروریستی ادامه خواهند داد.
مشکلاتی همچون فرسودگی ارتش سوریه و محدودیت های حمایت مستقیم نظامی متحدان دمشق از سوریه را نیزاگر به موارد فوق بیفزاییم، می توان نتیجه گرفت دورنمای روشنی از پایان بحران، حداقل در کوتاه مدت، به چشم نمی خورد، از این رو ضمن آن که شاهد دستاوردهای تازه ای برای نظام و ارتش سوریه خواهیم بود، اما بعید است تحول سرنوشت سازی در میدان رخ دهد و در نتیجه وضعیت فرسایشی فعلی (لا غالب ولا مغلوب) تا مدت ها استمرار خواهد یافت./