به جای واردات کالاهای مصرفی غرب، تکنولوژی های سطح بالا وارد شود

پایگاه بصیرت / مسعود اخوان فرد

پایگاه بصیرت/گروه بین الملل/ بعد از فرا رسیدن مرحله اجرایی شدن برجام، در مورد برداشته شدن تحریم ها و مکانیسم حقوقی اجرای برجام و به ویژه نوع تعاملات تکنولوژیکی غرب با ایران بعد از رفع تحریم ها، سؤالات مهمی مطرح است که جهت آگاهی از این مسائل، خبرنگار گروه بین الملل بصیرت گفتگوی مفصلی را با  دکتر مسعود اخوان فرد، انجام داده است که در ذیل می آید. دکتر اخوان فرد استاد دانشگاه و معاون اسبق سازمان انرژی اتمی است که دکترای تجارت بین الملل از دانشگاه استراسکلاید انگلیس دارد و حوزه اصلی مطالعتشان انتقال تکنولوژی است:

بصیرت: جناب دکتر طبق برجام و آن چیزی که به صورت صریح و روشن آمده این است که ابتدا ما باید تعهدات خودمان را انجام دهیم و بعد از راستی آزمایی آژانس و گزارش در زمینه ابعاد نظامی احتمالی برنامه هسته ای ایران در گذشته و حال، آن ها تعهدات خودشان را انجام خواهند داد. از همین رو مقام معظم رهبری شرایطی را برای اجرای تعهدات ایران به دولت ابلاغ کردند. در مجموع تعهد طرف غربی در اجرای برجام را چگونه ارزیابی می کنید؟ 

دکتر اخوان فرد: بدوا یک مقدمه ای نیاز هست در ارتباط با این موضوع و آن آشنایی بنده است با مباحث حقوقی انرژی هسته ای که تقریبا از حدود سال 82 می باشد. از ابتدا که مذاکرات تحت نظارت عالیه مقام معظم رهبری شروع شد و در مقطعی از دولت هشتم، ادامه پیدا کرد و وقتی به نتیجه نرسید، به دستور مقام معظم رهبری همان دولتی که خود تاسیسات را پلمپ کرده بود، موظف به فکِّ پلمپ شد.

این روند فعالیت هسته ای با سرعت های بیشتری در دولت های نهم و دهم ادامه پیدا کرد و مذاکرات هم همواره کنار این بحث مطرح بوده است، حالا با تفاوت هایی در نحوه مذاکره، نحوه برخورد ما با طرف های غربی و برخوردهای متفاوت غربی ها که بعضا همراه با ترور شخص و شخصیت های هسته ای ما همراه شد. همین جا هم لازم می دانم یاد و خاطره شهدای هسته ای را گرامی بداریم.

نکته دیگر این که رابطه ما با غرب که منحصر به مساله هسته ای نیست، از قبل از پیروزی انقلاب اسلامی، و پس از انقلاب، ما با غربی ها و به ویژه آمریکائی ها ارتباط داشتیم. گاهی اوقات منجر به تفاهم نامه، معاهده، قرارداد، بیانیه و امثال این ها شده. به بعضی از آن ها اشاره می کنم. در قبل از پیروزی انقلاب اسلامی که رژیم پهلوی در اختیار طرف آمریکایی بود، معاهده مودت و یا دوستی با این رژیم امضا شد و همین معاهده با این که در بسیاری از موارد صد در صد به نفع طرف غربی بود، باز هم از سوی آمریکائی ها به این معاهده عمل نشد و موارد تخطی و تخلف از معاهده مودّت را توسط غرب شاهد بودیم. کسانی که مایل هستند به برخی از این سوابق مراجعه کنند، می توانند به پرونده سکوهای نفتی به طور خاص مراجعه کنند، که دولت آمریکا به عنوان متخلف از معاهده مودّت در این قضیه شناخته شد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی که جریان فعالیت های غیر صحیح و توطئه آمیز و فتنه گرانه، از سفارت آمریکا در ارتباط با قضایایی مثل جریانات کردستان، گنبد، ترکمن صحرا، خلق عرب و ترورهایی که گروهک هائی مثل فرقان و منافقین انجام می دادند، در همه این ها رد پای آمریکایی ها وجود داشت. که در نهایت منجر به تسخیر این لانه جاسوسی توسط دانشجویان مسلمان پیرو خط امام شد و حضرت امام (ره) این حرکت را انقلابی بزرگ تر از انقلاب اول نامیدند. 

نهایتا با فرازو نشیب هایی با دستور حضرت امام و مصوبه مجلس بیانیه الجزایر فی مابین ایران و آمریکا امضا شد؛ بیانیه ای که به لحاظ حقوقی شاید چندان به نفع ما نبود و بیشتر به نفع آن ها بود، اما همین بیانیه هم به محض تغییر دولت وقت آمریکا در کمتر از 24 ساعت بی اعتبار شد و مشکلات عدیده ای را در روند اجرا به وجود آورد. یعنی طرف ایرانی اول به تعهدات خودش عمل کرد، ولی طرف غربی دبّه در آورد و از اجرا سر باز زد که سوابق این قضیه به طور مشخص و مفصل وجود دارد.

نکته دیگر شرارت طرف آمریکایی در مذاکرات آزاد سازی گروگان های آمریکایی در لبنان و در قبال کمک هایی بود که جمهوری اسلامی ایران به آن ها در آزادی گروگان هایشان کرد. مشاهده می کنیم نه تنها بر خلاف تعهدات خودشان عمل کردند، بلکه ایران را در لیست به قول خودشان محور شرارت قرار دادند و تحریم ها را افزایش دادند. همه این ها تحولاتی بود که قبل از فضای مباحث هسته ای بود.

بنابراین سابقه بدعهدی و نقض عهد طرف آمریکایی یک موضوع جدید نیست. به تعبیر دقیق تر در ذات نظام مستکبر سلطه، و  طرف آمریکایی بدعهدی نهادینه شده است، یعنی اگر این ها به تعهداتشان عمل کنند باید تعجب کرد. بنابراین در خطوط ترسیمی مقام معظم رهبری آنچه ایشان روی آن تاکید داشتند این است که راه بد عهدی و نقض عهد طرف مقابل را ببندیم. این یک نکته بسیار اساسی است که پیام اخیر و فرمان لازم الاتباع مقام معظم رهبری به آن اشاره دارد؛ «تضمین های قوی برای جلوگیری از تخلف های طرف مقابل تدارک شود.» که مواردی را ایشان فرمودند از جمله تعهد یا اعلام کتبی رئیس جمهور امریکا البته نه به عنوان مسئول موقت و مقطعی که رئیس جمهور است، بلکه به عنوان دولت و رژیم امریکا و این تعهد همیشگی باشد، یا اتحادیه اروپا مبنی بر لغو تحریم ها. چیزی که هنوز منتظرش هستیم. این ها همه نشانگر این است که ما با یک طرف بدعهد، بد اخلاق و غیر ملتزم به حقوق بین الملل یعنی همان ضوابطی که خودشان ترسیم کرده اند، مواجه هستیم، بنابراین هر گونه دقت در این رابطه امری لازم است.

بصیرت: جناب دکتر با این سوابقی که  فرمودید به نظر شما می شود یک مکانیسم حقوقی قابل اتکایی در اجرا طراحی کرد تا طوری نشود که ما تعهدات خودمان را انجام دهیم و تعهدات غربی ها روی زمین بماند؟

دکتر اخوان فرد: من می خواهم به یک اصل حقوقی که همواره بر علیه ما استفاده شده اشاره کنم. اگر این اصل صحیح است از نظر آن ها، پس باید طرف مقابل هم خودش را به این اصل ملتزم بداند، و آن اصل «رآستی آزمایی» است، حال بعد از این همه تخلف موقع راستی آزمایی طرف غربی است. موقع راستی آزمایی آژانس است، که با بیانیه های غیر حقوقی و عمدتا سیاسی و تحت الشعاع قدرت های برتر در آژانس به یک مواردی همیشه اشاره می کند که حقیقت ندارد. نباید از این موضوع صرف نظر کنیم و راستی آزمایی طرف غربی در این موضوع باید مشخص باشد، که اقدامات زیادی می شود تصور کرد؛ مثلا اگر برداشتن تحریم های مالی و اقتصادی از نظر آن ها زمان بر است، لغو تحریم های فرهنگی، علمی، آموزشی و خارج کردن  دانشگاه هایی مثل دانشگاه شریف، شهید بهشتی و نظایر آن ها از لیست تحریم ها که کار سختی نیست. طرف غربی صریحا خودش را به این موضوع ملتزم بداند و اعلام کند. این ها که هزینه ای برایشان ندارد.

بصیرت: جناب دکتر اگر غربی ها در دوره اجرای برجام بخواهند تحریم های سابق را با عناوین دیگری برگردانند، آیا در برجام مکانیسمی برای مرتفع کردن این امر پیش بینی شده؟

دکتر اخوان فرد: من این جا دو نکته را از هم جدا می کنم اول این که آیا برجام آن نکات مورد نظر در مورد تضمین و رفع ابهام را دارد؟ پاسخ بسیار روشن است؛ اگر بود که مصوبه  مجلس که نُه بند به آن اشاره دارد و نکات دَه گانه ذیل مصوبه شورای عالی امنیت ملی که نامه اخیر مقام معظم رهبری به آن اشاره دارد، مطرح نمی شد. پس نشان دهنده آن است که در برجام ابهامات و نکات ضعف غیر قابل انکاری وجود دارد.

برای رفع همین کاستی هاست که ما 10 شرط در شرایط شورای عالی امنیت ملی 9 شرط در مصوبه مجلس و 9 بند الزام آور در مواضع مشخص مقام معظم رهبری در ارتباط با این موضوعات شاهد هستیم، بنابراین لیست 28 موردی به عنوان شروط مورد نیاز در اجرای برجام باید لحاظ شود و همان گونه که حضرت آقا در حکم و ابلاغ فرمانشان تاکید کردند، باید یک مجموعه ویژه به عنوان «هیئت قوی،آگاه و هوشمند» تحت نظر شورای عالی امنیت ملی و با حضور افرادی با تخصص های مختلف برای رصد پیشرفت کارها و انجام تعهدات طرف مقابل تشکیل شود. 

ما در این جا به این موضوع قبل از انجام هر کاری باید توجه کنیم که اجرای مفاد برجام از خود برجام مهم تر است و نکات بسیار دقیقی وجود دارد که باید همان گونه که رهبری فرمودند یک هیئت آگاه و قوی آن را رصد کند و به نهادهای ذی ربط گزارش دهد. ما منتظر اقدامات رئیس محترم شورای عالی امنیت ملی دراین زمینه هستیم. و باید قبل از هر گونه اقدام این هیئت را تشکیل دهیم.

نکته دیگر این که فرمان مقام معظم رهبری اضافه بر موارد مندرج در برجام به علاوه شروط ده گانه ی شورای عالی امنیت ملی و شروط نه گانه ی مجلس که ایشان هم به آن ها اشاره داشتند، لازم الاتباع است و در مقابل این اصل و نص صریح جای هیچ گونه اجتهاد نیست، بنابراین فضای کار معین و مشخص است و نهی از منکر در این فضا یکی از مصادیق بارزش همان گونه که رهبر انقلاب اشاره کردند، اقدام عملی و مقابله با نفوذ دشمن به بهانه های مختلف در عرصه های مختلف فرهنگی، سیاسی و اقتصادی است، چون برجام که کار یک روز و دو روز که نیست. اگر بخواهد عملیاتی شود برخی از تعهدات آن هشت ساله، ده ساله، پانزده ساله، بیست و پنج ساله و برخی دائمی است، پس بر این تعهدات باید یک کنترل بسیار دقیق صورت بگیرد. 

بصیرت: برخی کارشناسان معتقدند، برجام در بسیاری از زمینه ها با تعهدات سنگین تر جایگزین NPT شده است، بنابراین مقابله به مثل در این زمینه و عدم اجرای تعهدات برجام در صورت عدم پایبندی طرف مقابل به تعهداتش آیا می تواند برای ما همان اثار عدم اجرای NPT را داشته باشد؟

دکتر اخوان فرد: اولا تعهدات سابق ایران مثل NPT و تعهدات مندرج در اساسنامه آژانس و پادمان و این گونه مباحث، موضوعی جدای از برجام است، بنابراین جمهوری اسلامی ایران اعلام کرده است که ما خود را به حقوق بین الملل و ضوابطی که قبلا مصوب کردیم و روند صحیحش طی شده، ملزم می دانیم. پس نشان دهنده آن است که برجام اضافه بر آنهاست و باید مکانیسم اجرایش هم متفاوت از آن باشدف بنابراین نمی شود به برجام استناد کرد و از آن به NPT برسیم. اما NPT  خودش روش و سیاست جدایی دارد و برجام موضوع دیگری است.

نکته دیگر این که شاید در مواردی دیگر مثل ماده 1/3 جدید و یا پروتکل الحاقی بگویند که در این رابطه، باید اجرا شود. در برجام هم اشاره شده که مسیر این دو موضوع از طریق تصویب در مجلس شورای اسلامی است و ما هیچ گونه مصوبه ای در این زمینه نداریم که دولت را مجاز به اجرای پروتکل الحاقی از طریق ضوابط داخلی بکند، بنابراین اجرای پروتکل فعلا حالتی داوطلبانه دارد، ولی این را باید گفت که اقدامات ما باید تدریجی باشد و یک باره انجام ندهیم.

بصیرت: در برجام به صورت صریح آمده است که ما تعهدات خودمان را به صورت کامل و یک باره باید انجام دهیم و آژانس نیز باید آن را راستی آزمایی کند، ولی مقام معظم رهبری گفتند که این تعهدات به یک باره انجام نشود، و به صورت تدریجی باشد، مثل خارج کردن اورانیوم غنی شده از کشور. حال به نظر شما در چهارچوب حقوقی برجام در راستای اجرای تعهدات ما، انعطاف کافی برای اجرای تدریجی تعهداتمان وجود دارد؟

دکتر اخوان فرد: پاسخ روشن است؛ خیر. این موضوع مورد غفلت واقع شده است و مساله دیگر اورانیوم غنی شده بیست درصد است که مصرف آن صرفا پزشکی است، باید میزانی از آن را همواره در اختیار داشته باشیم تا رادیو دارو تولید کنیم. همین الان حدود یک ملیون بیمار صعب العلاج دارند توسط این دارو ها درمان می شوند. این را نمی توان منوط کرد به اعتماد به غربی ها و راهکار برجام در این زمینه هم مبهم است.

بصیرت: جناب دکتر سوال دیگری که از شما می خواهم در مورد انتقال تکنولوژی بپرسم، از آن جایی که حوزه اصلی مطالعات شما هم در این زمینه بوده، در بسیاری از موارد مُراد غربی ها از رفع تحریم به صورت عملی برداشته شدن محدودیت در فروش نفت و برداشتن تحریم های بانک مرکزی در جهت انتقال این پول ها به داخل کشور است و یا برداشتن تحریم های خودرو و واردات دیگر کالاهای مصرفی، اما آن چیزی که ما از برداشته شدن تحریم ها انتظار داریم، سرمایه گذاری شرکت های سطح بالای آن ها و انتقال فناوری های نو برای بهره ور کردن و رقابت پذیرتر کردن صنعت و تولیدات صنعتی مان است. به نظر شما با برداشته شدن تحریم ها آن ها در این زمینه هم با ما همکاری خواهند کرد؟

دکتر اخوان فرد: ما قبلا نفت را هرچند در شرایط تحریم می فروختیم، اما ما به هیچ وجه به خام فروشی اعتقاد نداریم، اما برجام و تعهدات مرتبط با برجام در نظر مجلس شورای اسلامی و مقام معظم رهبری و شورای عالی امنیت ملی به معنی تایید مطلق و نفی مطلق نیست، بلکه تایید مشروط است به حدود بیست وهشت شرط.

یکی از موارد راستی آزمایی همین است؛ یعنی این که به محض برداشته شدن تحریم ها، ما به حضور شرکت های خودرویی نیاز نداریم و به عنوان یک نیاز ضروری ما نیست و نبوده است. بلکه ما نیاز داریم به تکنولوژی و فناوری های سطح بالا، برای تحول تکنولوژیک. آن چیزی که ما از آن ها انتظار داریم: 1) سرمایه گذاری در پروژه های زمان بر؛ 2) نیاز به دانش فنی در بعضی از حوزه ها که برای رصد این موضوع برخی از اعضای هیئت مورد نظر رهبری باید از دانشگاه ها باشد؛ 3) پیام ما به غربی ها این است که ما نیازی به کالا های مصرفی شما نداشته و نداریم، بلکه نیاز به انتقال فناوری های با رتبه بالا، برای یک حرکت رو به رشد داریم.

 ما در دهه چهارم، دهه پیشرفت و عدالت قرار داریم و باید با رعایت اولویت های نقشه جامع علمی کشور، در پروژه های مشترک علمی سرمایه گذاری کنیم که موارد در آنجا بیان شده است. بنابراین وقتی تعهدات ما قرار است 15 و بیشتر از 15 سال طول بکشد پس قراردادهای ما هم در زمینه همکاری های علمی باید طویل المدت باشد.

بصیرت: جناب دکتر بر اساس چارچوب برجام بسیاری از فناوری های سطح بالا جزء فناوری های با استفاده دوگانه محسوب می شوند که مکانیسم سختی برای آن در نظر گرفته اند در این باره چه کار می شود انجام داد؟

دکتر اخوان فرد: مشکلات مکانیسم سخت فناوری های با استفاده دو گانه را به طرف مقابل حواله می کنیم و آن ها باید آن را حل کنند، بنابراین این مشکل ما نیست و نکته این جاست که الان دیگر دوره این گذشته است که به عناوین مصرف و استفاده  دوگانه فناوری استناد شود. قطعا یک فناوری هم می تواند مصرف صلح طلبانه و غیر صلح طلبانه داشته باشد، ولی در این زمینه چه کسی می خواهد از ما سوال بپرسد؟ آن هایی که خودشان بمب اتم استفاده کردند؟ و خود هنوز بمب اتم دارند! جمهوری اسلامی ایران که هیچ گاه قصد سلاح اتمی نداشته و نخواهد داشت و من می خواهم این جا به اصل حُسن نیت اشاره کنم؛ چیزی که بارها در توافق ژنو و توافق لوزان و توافق نهایی برجام در وین به آن اشاره شده و متاسفانه بر خلاف این اصل، طرف مقابل دائما به فریبکاری و تخلف روی آورده است. 

اصل حسن نیت این گونه اقتضا می کند که طرف مقابل هرگز برای در اختیار قرار دادن یک فناوری به مساله مصارف دوگانه اشاره نکند و برای مطرح کردن آن باید دلیل بیاورد که دارد برای مصارف غیر صلح طلبانه استفاده می شود. در قرن 21 غربی ها نمی توانند ما را همانند عصر گالیله و قرون وسطی به یک سری تعهدات مضحک و خنده آور متعهد کنند. همه اقدامات و مذاکرات ما برای رفع تحریم ها بوده و اگر قرار است تحریم ها به نوعی از در بیرون برورد و از پنجره باز گردد که ما نمی توانیم به آن ها اعتماد داشته باشیم. حقوق بین الملل مدرن داشتن فناوری های نو را حق طبیعی کشورها می داند، بر اساس حق توسعه، که حق طبیعی کشورهاست، و این مصوبه مجمع عمومی سازمان ملل متحد است. 

بصیرت: جناب دکتر اگر غربی ها بخواهند تحریم ها را به بهانه های دیگری برگردانند، رهبری فرمودند که این نقض برجام است، از لحاظ حقوقی این موضوع را توضیح دهید.

دکتر اخوان فرد: تدابیر رهبری در متن الزامات حقوقی کشور است و جزئی از آن محسوب می شود. این گونه نیست که توصیه های رهبری یک تعارف و پیشنهاد باشد، بلکه یک الزام حقوقی است و برای همه دستگاه های نظام و در تمامی زمان ها الزام آور است./ 

جناب دکتر سپاسگذارم از وقتی که در اختیار سایت بصیرت گذاشتید.

مصاحبه از: حسن مولایی