نهضت علمی امام صادق(ع) و آثار آن در جهان اسلام

پایگاه بصیرت / گروه فرهنگی/شیرین کمالی

امام صادق (ع) در روز ۱۷ ربیع الاول سال ۸۳ هجری قمری در مدینه دیده به جهان گشود و در ۲۵ شوال سال ۱۴۸ هجری قمری، در سن ۶۵ سالگی، به دستور منصور دوانیقی، خلیفه ستمگر عباسی، در شهر مدینه به شهادت رسید. آن حضرت به خاطر عمر بلندتری که نسبت به سایر ائمه نصیب ایشان شد، به «شیخ الائمه» مشهور هستند و همچنین به سبب مجاهدت های علمی، ایشان را رئیس و بنیانگذار فقه شیعه، و پیروان اهل بیت (ع) را با نام مذهب جعفری می شناسند. البته انتخاب لقب رئیس برای امام صادق (ع) به معنای نفی تلاش های دیگر امامان نیست، چه اینکه تلاش های علمی امام صادق (ع) دنباله مجاهدت های علمی پدر بزرگوار ایشان، امام محمدباقر (ع)، و همچنین سایر ائمه و جدّ بزرگوارشان پیامبر اسلام است و مقصود از شیعه نیز همان حقیقت راستین اسلام است که موسس آن پیامبر اسلام است و امت را به متابعت از علی (ع) و اهل بیت رهنمون می کند تا بتوانند به شهر علم محمدی راه یابند.

پس از شهادت امام حسین (ع)، استراتژی اهل بیت (ع) بر پایه حفظ و پاسداری از فرهنگ اسلامی قرار گرفت؛ یعنی به دلیل نبودن امکان تشکیل حکومت اسلامی می بینیم ائمه بعدی، امام سجاد، امام باقر و امام صادق (ع) به دنبال این هستند که فرهنگ اسلامی را برای مردم تبیین کنند. 

حال در عصر امام صادق (ع) از یک سو به دلیل اغتشاشات و زد و خوردهای امویان و عباسیان و از سوی دیگر برخورد مکتب ها و ایدئولوژی ها، که از برخورد ملت های اسلام با مردم کشورهای فتح شده و نیز روابط مراکز اسلامی با دنیای خارج به وجود آمده بود، بیداری و تحرک علمی اهمیت یافت. در چنین زمانی امام صادق (ع) فرصت داشت که با دانش فراوانش در انواع رشته های علمی که از اعماق قرآن و علوم پدارنش و پیامبر به او رسیده بود، چراغ نهضت علمی و فرهنگی اسلامی خود را روشن کند و نور دانش استوار و متکی به وحی و عقل خود را به بشریت عرضه کند.

نهضت علمی امام صادق (ع) از یک سو نهضت اسلامی است و ریشه در معارف اسلامی و آموزه های وحیانی دارد، چنانکه می بینیم استناد به قرآن یکی از خصوصیات بارز امام صادق (ع) در تعلیم و گسترش علم است؛ از سوی دیگر کاربردی است و متوجه نیازهای مختلف زندگی بشری است. در یکی از احادیث مربوط به ایشان آمده است: «اَلعالِمُ بِزَمانِهِ لا تَهجُمُ عَلَیهِ اللَّوابِسُ؛ آن کس که به زمان خویش دانا و آشنا باشد، شبهات به او هجوم نمی آورند.» (تحف العقول، ص356) در ادامه لازم است به چند نکته اشاره کنیم:

1- مطالب علمی همه ریشه قرآنی و دینی دارند و منابع دینی قابلیت مدیریت، سازماندهی و پشتیبانی دانش را دارد. امام صادق (ع) در این زمینه می فرمایند: «ان الله انزل فى‏القرآن تبيان كل شى‏ء، حتى و الله ما ترك شيئايحتاج العباد اليه الا بينه للناس... خداوند در قرآن، بيان هرچيز را نازل كرده است. به خدا قسم هيچ ‏چيزى را كه بندگان به آن نيازمندند، فروگذار نكرده و براى مردم‏ بيان فرموده است.» (بحارالانوار، جلد89، ص81)

2- به نظر امام جعفرصادق (ع) جوامع همواره در پویایی به سر می برند و نیازها و مسائل آنها دگرگون و نو می شود؛ از این رو نهضت تولید علم نیز باید پویا باشد تا بتواند با توجه به مقتضیات زمان و مکان و نیازهای متغیر انسان اثربخش شود.

3- بنابراین نتیجه می گیریم که از نظر امام نهضت علمی می بایست بر دو پایه تعبد و تعقل باشد؛ یعنی در عین استناد به اصول و ارزش های دینی، راه تفکر و تعقل نیز در آن باز باشد. امام صادق در این باره فرمودند: «علیکم بالدرایه لا بالروایه» (مجلسی، جلد2، ص182) یا «علینا القاء الاصول و علیکم بالتفریغ... انتم افقه الناس اذا عرفتم معانی کلامنا» (الحرالعاملی، جلد 18، ص 51 و 84) . پیام این روایات این است که عالم شیعی فراتر از تاریخ باید با رعایت اندیشه های عقلانی حاکم بر مسئله موردنظر چون اعتدال، رعایت مصالح و مفاسد، مقرون با علت و حکمت و عجین سازی با استقامت و عزت، و نهی از افراط و تفریط، تسلب و جمود و تأکید بر امر بین الامرین، به پاسخ گویی، تولید فکر بر مبنای صحیح و مقابله با افکار و اندیشه های منحرف بپردازد.

در اینجا امام صادق (ع) به یک انقلاب بزرگ فرهنگی در عرصه فکر، نظر، فقه و عمل اقدام کرد. این گونه که با پاک کردن و خنثی سازی شیوه های افراطی و تفریطی نسبت به اجتهاد، اصول اجتهاد صحیح را پایه گذاری کرد. اجتهادی که برخاسته از کتاب و سنت بوده و عقل نیز در کنار این منابع الهی و آسمانی به عنوان منبعی برای اجتهاد در آن پذیرفته شده است. به گونه ای که فقه شیعه از ظن گرایی مفرط عقلی که مبتنی بر اجتهاد به رأی و قیاس است، دور بماند و از سوی دیگر از فقه شیعی ظاهرگرا و متن محوری بدور از کاوش و تفقه بطن گرایی، مصون باشد و در طول تاریخ راه خود را به دور از انسداد و انحراف ادامه دهد و پاسخگوی نیاز بشریت تا ابد باشد. [1]

همانطور که در ابتدا مورد اشاره قرار گرفت، یکی از دلایل روی آوردن امام صادق (ع) به نهضت علمی، بدعت ها و گرایشات انحرافی بود که با وقوع واقعه سقیفه و بحران های پی در پی و آمدن امویان و ظهور تفکرات مختلف به واسطه حاکمیت ظلمه، هر روز ظاهر می شدند و اندیشه شیعی را به شدّت منکوب و محکوم می کردند. لذا مقابله با این جریان های انحرافی، یک نهضت عمیق فکری و پالایش عظیمی را می طلبید تا بر جریان های انحرافی مهر ابطال زده و حقایق سنت نبوی را آشکار کند و بر اساس یک اسلوب قانون گذاری مستند و مستدل بدور از جبر و تفویض، انحراف و التقاط جریان های مزاحم را برکند.

امام صادق (ع) در این زمینه گام های بزرگی برداشتند، چنانکه به رغم صف آرایی افکار و اندیشه های انحرافی چون مرجئه، جبریه، صوفیه و معتزله، مکتب تشیع در این زمان گسترش یافت. تربیت بیش از 4000 عالم علوم مختلف و به تبع آن رشد و شکوفایی تمدن اسلامی در قرون چهارم و پنجم هجری از نتایج اقدامات گهربار آن حضرت است. 

بنابراین در مواجهه با هجمه فرهنگی و ترویج اباحه گری و جنبش های افراطی، ضرورت الگوگیری از رویکرد عالمانه امام صادق (ع) اهمیت ویژه ای می یابد. یکی از روش های امام صادق (ع) که مرتبط با بحث ما است مبارزه فرهنگی است، که از طریق تربیت مجتهدین، طرح شبهات جریان های انحرافی  و پاسخ گویی در مقام مقابله صورت می گیرد:

شیوه‌ آموزشی امام صادق (ع)، شیوه‌ آموزشی- پژوهشی و تحقیقی بود. امام در حین اینکه شاگردانی را از نظر آموزشی تعلیم می‌دادند، آن‌ها را نیز هم زمان محقق و پژوهشگر تربیت می‌کردند و سوالاتی که از امام می‌شد، امام آنها را به شاگردانشان ارجاع می‌دادند و شاگردان ایشان کتاب‌ های متعددی می ‌نوشتند و امام کتاب ‌هایشان را اصلاح می‌ کردند و بدین وسیله پاسخ سوال ‌کنندگان را می ‌دادند و در بعضی از مناظرات خودشان مستقیم شرکت نمی ‌کردند و شاگردانشان را می ‌فرستادند. لذا تعداد زیادی از شاگردان و یاران امام در تاریخ به متکلم مشهور شدند، مانند هشام بن حکم و مفضل بن عمر و.... که جمع آن‌ها را متکلمین می‌ گویند. به‌طور کلی امام صادق (ع) چون اسلام اصیل را دنبال و در مسیر انتشار حقایق آن حرکت می ‌کردند، شاگردانشان را به گونه ‌ای تربیت می کردند که بتوانند به نقد جریان ‌های انحرافی بپردازند و لذا در هر رابطه از جریان ‌های انحرافی که به وجود آمد، شاگردان آن حضرت با مناظره، گفتگو، دلایل و استدلال علمی، آنها را بر اساس قرآن، مبانی دین و سنت پیامبر نقد و بررسی می ‌کردند و به اشتباهات آن‌ افراد می‌ پرداختند. [2]

امام صادق (ع) یک وجه از حفظ اسلام را، شناخت شبهات امثال إبن‌أبی‌العوجاء‌ها می دانستند و معتقد بودند نمی توان آنها را وادار به سکوت کرد، وگرنه می‌گویند ما حرف‌ های مهمی داریم، ولی نمی‌گذارند بزنیم و ظرفیت شنیدن آن را ندارند، و لذا امام (ع) به آنها اجازه می دادند از زبان خودشان همه‌ حرف ‌هایشان را بزنند و تمام شخصیت فکری خود را معرفی کنند، تا معلوم شود چه‌ چیزی در چنته دارند. بنابراین اولاً باید وجود شبهه افکنان را پذیرفت و چشم خود را به روی آنها گشود و دوم اینکه شبهات آنها را به درستی شناخت و معارف لازم را جهت جواب ‌گویی به آنها به دست آورد. همچنین برای دفع تهدیدات دشمنان برای مبانی دین به خصوص شیعه باید مجهز به اسلام ناب شد و سوال های نو را با جواب های نو دفع کرد.[3]

نکته ای که اما وجود دارد این است که ممکن است عده‌ای از این‌طرف بیفتند و برای نزدیک ‌کردن رقیب به خود از بعضی مبانی خود کوتاه بیایند، این همان چیزی است که دشمنان شیعه می ‌خواهند، تا بگویند هم ما و هم شیعه حق هستیم. این خطری است که متأسفانه بعضی از روشنفکرها در آن افتاده ‌اند؛ که فکر می‌ کنند حالا باید امتیازهایی در حقانیت به رقیبِ غیرشیعه بدهند و شیعه هم در حقانیت خود اصرار نداشته باشد. 

مبارزه با انحرافات هر بار معنایی دارد، یک زمانی با مذاکره و مدارا و یک جا با دفاع مسلحانه و شهادت و یک جا نیز با بیان دین و اجتهاد علمی با انحرافات مبارزه می شود. امام صادق (ع)، همانطور که گفته شد به سبب شرایط حاکم بر زمانه ایشان مبارزه فرهنگی و اجتهاد علمی را به عنوان روش مبارزه برگزیدند. شاگردانی که تربیت شدند و مجهز به معارف ناب اسلامی شدند با بهره گیری از تدبّر و تعقل به پاسخ گویی به شبهات می پردازند. اما در این مرحله در کنار پاسخ به شبهات از عوامل سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی شکل ‌گیری این نوع جریانات نباید غافل شد. 

چنانکه مبارزه حضرت با این تفکرات و دانش های انحرافی به سبب حمایت حکومت از آنها بود وگرنه خود آنها نمی توانستند در جامعه اینقدر به تبلیغ بپردازند. دلیل حمایت حاکمان غاصب نیز مشخص است؛ بنی عباس برای از بین بردن فضائل اهل بیت و مخدوش کردن چهره آن بزرگواران از این گونه علوم و افکار انحرافی حمایت می کرد. تا جایی که زنادقه با حمایت دربار به تبلیغ کفر و الحاد می پرداختند. [4] امروز نیز جبهه استکبار به رهبری آمریکا و انگلیس و رژیم دست نشانده صهیونیستی با حمایت از گروه های تکفیری و الحادی به دنبال تضعیف اسلام و مسلمین هستند و باید ممالک اسلامی با درک این موضوع در جهت مبارزه با اندیشه ها و جریانات انحراقی و آگاهی بخشی به جامعه اقدام کنند.

در پایان می توان گفت بنیانگذار فقه جعفری به تبعیت از علم الهی خود، اجتهادی کارآمد را بنیان نهاد که اصول و قواعد آن به مثابه قواعد منطقی از اسلوب علمی و یقینی برخوردار بود که مواد اولیه آن از کتاب و سنت تدارک می شد و حاصل آن گره گشایی، پویایی، تحرک و نشاط آفرینی بود. در نتیجه شکل گیری اجتهاد واقعی و صحیح مکتب تشیع از بسیاری از آسیب های بدعت گذاران و بدخواهان اسلام در امان ماند. لذا امروز نیز روش اجتهادی امام صادق که استفاده از عقل را در محوریت قرار می دهد، می تواند از گسترش تفکرات تکفیری و ظاهرگرایی جلوگیری کند و عقلانیت اسلامی در تدارک زندگی سیاسی-اجتماعی مسلمین را نشان دهد./

منابع

[1] امام صادق و نظام سازی در اجتهاد (1385)، عزت السادات میرخانی، ندای صادق، شماره 44.

[2] امام صادق پایه گذار تمدن اسلامی، بازیابی شده در تاریخ 28 تیر 96 به آدرس:

http://www.jamnews.ir/detail/News/811418

[3] امام صادق و روش برخورد با شبهات، بازیابی شده در تاریخ 28 تیر 96 به آدرس:

http://article.tebyan.net/133726/

[4] چرا امام صادق به نهضت علمی روی آوردند؟ بازیابی شده در تاریخ 28 تیر به آدرس:

http://pnubayan.com/2014//