مطابق گزارش یک موسسه آمریکایی در سال 2017 ؛ ایران از لحاط ذخایر نفت خام در رتبه چهارم دنیا قرار دارد اما در بخش ظرفیت پالایشگاهی تنها سهم 2 درصدی را نسبت به سایر کشورها به خود اختصاص داده است.
وابستگی اقتصاد به یک پدیده، لزوما بد نیست، ولی در کشور ما نوع وابستگی به نفت از نوع «اتکا به نفت» است، به این معنا که نفت تنها به عنوان موتور محرکه اقتصاد ایران عمل نمی‌کند، بلکه در نقش پایه‌ای برای اقتصاد ایران ظاهر شده است.
به همین منوال دولتی هم که به اصطلاح وابسته به نفت است و دولت رانتینر محسوب می شود، با بهره‌گیری از درآمدهای نفتی، اهمیتی به اقتصاد و مردم نمی‌دهد و اساسا نیازی به مردم و اقتصاد ندارد.
*اقتصاد بدون نفت
بنابراین برای تحقق «اقتصاد بدون نفت»، مشکل‌ساز‌ترین مساله وابستگی بودجه به نفت است و برای خارج شدن از این روند، تلاش، فکر و تغییر نگرش لازم است. البته در اقتصاد متکی به نفت هرگونه تغییر و تحول در درآمدهای نفتی، اقتصاد را دگرگون می‌کند، به همین دلیل هرگاه این پایه دچار مشکل شود، کل اقتصاد دچار بحران خواهد شد.
اگرچه از اواسط دهه هفتاد تاکنون رهبر معظم انقلاب بارها خواستار کاهش وابستگی اقتصاد به نفت شده‌اند و حتی آرزوی خود را «بستن در چاه‌های نفت» عنوان کردند، اما به تعبیر خود ایشان مسئولان به اصطلاح تکنوکرات پیگیری نکردند و وقتی آمریکایی‌ها این خلاء اقتصادی را مورد هدف قرار دادند، سرانجام با تشدید تحریم‌ها در سال 91 موفق به کاهش درآمدهای نفتی کشور شدند.
در همین راستا در هفته اخیر، رهبر انقلاب بار دیگر در اولین دیدار خود با اعضای هیئت دولت دوازدهم با تأکید بر ضرورت تغییر جهت گیری اقتصادی کشور از «اقتصاد رانتی و نفتی» به «اقتصاد مولد و مردمی» یادآور شدند: «باید اقتصاد را از نفت خلاص کنیم و این هدف مهم با توجه به امکانات، ظرفیت ها و نیروی انسانی کشور تحقق پذیر است، همانگونه که برخی کشورهای بدون نفت، این کار را کرده اند.»
*«خام فروشی» نتیجه «خام اندیشی»
به عقیده مسعود درخشان عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی، مهمترین علت نابسامانی های اقتصادی موجود، چیزی جز «خام فروشی» نبوده و «خام فروشی» منطقاً نتیجه «خام اندیشی» است. این در حالی است که در بندهای «13» و «15» سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی بر کاهش خام‌فروشی نفت و گاز و افزایش صادرات فرآورده‌های نفتی با ایجاد ارزش افزوده تاکید شده است.
* سهم 2 درصدی ایران از ظرفیت پالایشی در دنیا
مطابق گزارش موسسه آمریکایی «BP» در سال 2017 توزیع ذخایر نفتی کشورهای دارنده نفت خام به گونه ای است که رتبه چهارم در دنیا و رتبه دوم در خاورمیانه به ایران تعلق دارد (شکل 1)؛ این در حالی است که سهم ایران در ظرفیت پالایشگاهی تنها 2 درصد در کل دنیا است.(شکل 2)
شکل شماره 1
شکل شماره 2
* «پالایشگاه‌سازی»؛ راهکار اساسی برای خلاص شدن از خام فروشی نفت
به اذعان کارشناسان نقطه مقابل خام فروشی، پالایشگاه‌سازی و تبدیل نفت به فرآورده‌های نفتی و با ارزش‌تر است و این موضوع یکی از استراتژی‌های کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه برای رهایی از خام فروشی نفت است.
به این ترتیب افزایش ظرفیت صنایع پالایشی و تکمیل زنجیره ارزش افزوده نفت در داخل کشور، راهکار اساسی برای خلاص شدن از خام فروشی نفت به حساب می‌آید. اما وزیر محترم نفت با بی‌توجهی و عدم پیگیری‌های لازم برای توسعه صنایع پالایشی کشور، افزایش فروش نفت خام پس از برجام را به عنوان دستاورد بزرگ دوران وزارت خود اعلام و اظهار شادمانی می‌کند.
*نسخه اقتصاد بازار؛ ساخت پالایشگاه توجیه اقتصادی ندارد!
زنگنه با تبعیت از نسخه‌های تجویزی اقتصاد بازار چه در دوران تصدی خود بر وزارت نفت در دهه 70 و چه در دهه 90 مبتنی بر اینکه ساخت پالایشگاه توجیه اقتصادی ندارد و بهتر است نفت را به صورت خام صادر و بنزین با کیفیت بهتر وارد کرد؛ بر خلاف سیاست‌های اقتصاد مقاومتی عمل کرده است.
*افزایش بیش از 3 برابری واردات بنزین در دوران اصلاحات
محسن روحانی، مدیر سابق سامانه هوشمند سوخت عنوان می‌کند:« زنگنه در دوران اصلاحات در یک دوره هشت‌ساله، واردات بنزین را از روزی 8 میلیون لیتر به‌روزی 28 میلیون لیتر رساند و در نتیجه کنگره آمریکا با توجه به وابستگی کشور به واردات بنزین، فرصت را مناسب دید تا با تحریم بنزین ضربه مهلکی به کشور وارد کند.»
*تاریخچه صنعت پالایش در ایران
جالب است بدانید سابقه صنعت پالایش نفت ایران با تاسیس پالایشگاه آبادان در سال 1281 به بیش از یک قرن باز می‌گردد. روند پالایشگاه سازی در این یک قرن به این صورت بوده که احداث 2 پالایشگاه نفت تا قبل از سال 1356 انجام پذیرفت.
سال‌های پس از انقلاب نیز تا سال1377 تنها 2 پالایشگاه اراک و بندرعباس ساخته شد و بعد از راه اندازی این دو پالایشگاه در این حوزه به توفیق چندانی دست پیدا نکردیم. عملا به دلیل وجود نگاه تک بعدی و غیرحرفه‌ای در رابطه با خام‌فروشی و برداشت سطحی و مقطعی از نفت از سال 77 به بعد مقابله‌ای جدی با خام فروشی انجام نشد. سهم 2 درصدی ایران از ظرفیت پالایشی در دنیا مؤید این امر است.
در حالی که ایران در بین کشورهای خاورمیانه و حتی دنیا از جایگاه مهم جغرافیایی و ذخائر عظیم نفت و گاز برخوردار است، اما سهم و نقش پررنگی در عرصه صنعت پالایشی ندارد و در راستای ارتقای بهره وری و ایجاد حداکثری ارزش افزوده به نحو مطلوبی عمل نکرده است و از عهده تأمین حداقل نیازهای داخلی خود در زمینه فرآورده های نفتی نیز برنیامده است.
* فرآورده‌های نفتی حاصل از ساخت پالایشگاه
پالايشگاه‌هاي نفت به طور معمول واحدهاي صنعتي بزرگ و درهم پيچيده‌اي هستند که در آن نفت خام به مواد مصرفي مانند بنزین، گازوئیل، سوخت جت، گازمايع و بسياري ديگر از فرآورده‌هاي نفتي تبديل مي‌گردد که به عنوان سوخت یا خوراک واحدهای پتروشیمی، مورد استفاده قرار می گیرند و این یک زنجیره افزایش ارزش محصولات نفتی را شکل می دهد که در صورت توسعه آن، با یک تیر، سه نشانه از اقتصاد نفت زده ایران مورد هدف قرار می‌گیرد. با این شرایط هم خیالمان ازتحریم‌های نفتی راحت می‌شود هم می‌توان به درآمدهای ارزی و اشتغال بیشتری دست یافت و هم از وابستگی به بنزین و گازوئیل وارداتی خلاص می‌شویم.
البته درون زا کردن اقتصاد و برجسته کردن تولید داخل در چارچوب اقتصاد فعلی زمان‌بر است اما اگر سیاست‌های اقتصاد مقاومتی به درستی اجرا شود دور از واقعیت نیست.
به گفته ابراهیم رزاقی، اقتصاددان برجسته کشور، استقلال اقتصادی کشور در گرو عزم، اراده و اعتقاد مسئولان است و قطعا کاهش وابستگی اقتصاد به نفت نیاز به مدیریت جهادی دارد./