با سنگ اندازی‌های ایالات متحده آمریکا و تعلل مسئولان وزارت راه و شهرسازی در تامین فاینانس به کلی پرونده هواپیماهای پسابرجامی بسته شد؛ در کنار این شخص اول پیگیر خرید هواپیما در وزارت راه و شهرسازی بی‌سروصدا و مخفیانه از سمت خود استعفا داده و احتمال خروجش از کشور وجود دارد.
پس از انعقاد برجام یکی از اصلی‌ترین امتیازاتی که همواره توسط مذاکره کنندگان ایرانی از آن نام برده می‌شد ورود هواپیماهای تازه نفس و دوربرد بوئینگ، ایرباس و هواپیماهای سبک ای‌تی‌آر بود.
قراردادهایی هم در این راستا با غول‌های تولید هواپیما نام برده شده منعقد گردید که بر اساس آن 20 هواپیمای سبک ای‌تی‌آر، 80 هواپیمای بویینگ و 100 فروند هواپیمای ایرباس با کلاس‌های گوناگون باید در دوره‌های زمانی متفاوت وارد ایران می‌شدند.
بر این اساس، هواپیماهای ایرباس در یک بازه 8 ساله از سال 95 و هواپیماهای ای‌تی‌آر طی 3 سال و تا انتهای سال 2018 یا همان دی ماه سال جاری باید وارد ایران می‌شدند؛ مسئولان درباره دوره زمانی ورود بوئینگ تاکنون آمار درستی را ارائه نکرده‌اند اما طبق اظهار نظر مدیر شرکت هواپیمایی هما مقرر شده بود ماه‌های ابتدایی سال جاری 2 فروند از این هواپیماها هم وارد ایران شود که تاکنون این اتفاق نیافتاده است.
در کنار این باید تا پایان سال 2017 دو فروند ایرباس 320 و در 3 ماه اول سال 2018 هم 2 فروند ایرباس 330 تحویل هواپیمایی ایران می‌شد که از این هواپیماها هم خبری نیست.
در حال حاضر پس از برجام ایران تنها 3 فروند هواپیما ایرباس دوربرد و 8 هواپیمای ATR تحویل گرفته است که نهمین هواپیمای کلاس ATR هم در حال رنگ‌آمیزی است تا به ایران وارد شود، این در حالی است که طبق زمان بندی مطرح شده ایران باید تاکنون نزدیک به 30 هواپیما ایرباس وارد کشور می‌کرد و در کنار این، روند تحویل 20 ATR تمام می‌شد.
در این بلبشوی تحویل ندادن هواپیماهای پسابرجامی نماینده و مذاکره کننده ارشد ایران برای ورود هواپیماها که دست بر قضا قائم مقام وزیر راه و شهرسازی هم بوده استعفاء کرده است.
مرد شماره یک خرید هواپیما برای ایران چه کسی است؟
اصغر فخریه کاشان که در دولت بنی صدر معاونت ارزی بانک مرکزی را عهده دار بود، پس از برکناری بنی صدر، برای ادامه تحصیل به انگلستان رفت و پس از بازگشت در دولت اول مرحوم هاشمی رفسنجانی حد فاصل تیرماه ۶۹ تا دی ماه ۷۲ معاونت ارزی بانک مرکزی را عهده دار شد و در آن سال‌ها قیمت ارز با جهش 150 تومانی رو به رو بود.
حجت الاسلام سید احمد خمینی یادگار امام راحل در آخرین سخنرانی خود قبل از وفات اینگونه به اصغر فخریه کاشان انتقاد کرده است:
«آقای دکتر کاشان (حاج اصغر آقا فخریه) در زمان تصدی پست معاونت ارزی بانک مرکزی مملکت درِ خزانه بانک را باز کرد و به هر دلال و قاچاقچی و چاقوکش 5 هزار دلار تقدیم کرد و روزانه میلیو‌‌ن‌ها دلار ذخایر ارزی بانک مرکزی را به جیب گانگسترها ریخت.
آیا این نقشه تهی کردن خزانه ارزی مملکت را آمریکای جنایتکار جلوی حاج اصغرآقا گذاشته بود و یا به تصمیم‌گیری نابخردانه شخص او مربوط می‌شد؟
آیا این بابا رئیس و بزرگتری نداشت تا جلوی کار او را بگیرد؟ »
فخریه کاشان یک هفته پس از این ماجرا یک سال به دلایلی که هیچ‌گاه اعلام نشد، در بازداشت گذراند.
وی سال‌ها در حاشیه بود تا اینکه در ۲۶ بهمن سال ۹۲ از سوی عباس آخوندی، به سمت مشاور وزیر راه و شهرسازی و رئیس شورای هماهنگی و سیاست گذاری تأمین مالی خارجی منصوب شد.
آخوندی در این حکم وظیفه شورای سیاست گذاری تأمین مالی خارجی را کاهش ریسک سرمایه گذاری در پروژه‌های وزارت راه و شهرسازی تعیین کرده بود و قرار بود فخریه کاشان در رأس این شورا، وظیفه خریدهای خارجی وزارت راه و شهرسازی را انجام دهد. شورایی که هیچ گاه خبری از تشکیل جلسات و مصوباتش منتشر نشد.
آخوندی بار دیگر در اواسط سال ۹۴ حکم جدیدی برای فخریه کاشان صادر کرد که در این حکم، وی به عنوان قائم مقام وزیر راه و شهرسازی در امور بین الملل منصوب شد. این حکم در واقع مجوزی برای افزایش اختیارات مرد شماره یک خریدهای خارجی وزارت راه بود.
گستره فعالیت‌های فخریه نیز اگرچه عمدتا به عنوان خریدار هواپیما شناخته می‌شد، اما بسیار بیشتر از آن بود و وی در همه حوزه‌های زیرمجموعه این وزارت خانه عریض و طویل، با طرف‌های خارجی وارد گفت وگو و مذاکره می‌شد. از خرید مایحتاج پروژه‌های عمرانی از تولیدکنندگان خارجی تا جذب سرمایه‌گذار برای پروژه‌های ریلی و حتی شهرهای جدید از وظایف او بود.
با این حال مهم ترین مسئولیت فخریه کاشان، نوسازی ناوگان هوایی بود.
این مأموریت یعنی نوسازی ناوگان هوایی بلافاصله پس از امضای برجام آغاز شد به گونه‌ای که نخستین موفقیت دولت یازدهم در پسابرجام که با مانور گسترده رسانه‌ای همراه بود، خرید هواپیما بود.
مذاکرات خرید هواپیما هم‌زمان و همراستا با مذاکرات هسته‌ای پیش رفت و نهایتا دو ماه پس از امضای موافقت نامه هسته‌ای میان ایران و ۱+۵، قرارداد میان ایران ایر و بوئینگ برای خرید ۱۸۰ فروند هواپیما به امضا رسید. ضمن اینکه با فشار غربی‌ها، قرار شد که ایران ۲۰ فروند هواپیمای ای تی آر نیز از این شرکت ایتالیایی ـ فرانسوی خریداری کند.
یکی از افتخارات مقامات ارشد وزارت راه و شهرسازی در جریان مذاکرات این بود که قرار نیست این هواپیماها به صورت نقدی خریداری شود بلکه از محل فاینانسی که خود شرکت سازنده آن را تأمین مالی می‌کند، هواپیماها وارد ناوگان هوایی کشورمان شده و اقساط آن نیز از محل درآمد ایران‌ایر از بلیت فروشی تأمین خواهد شد.
اما اتفاقی که در عمل افتاد این بود که در نهایت فقط ۳ فروند ایرباس و 9 فروند ای‌تی‌آر وارد ناوگان هما شد و پول آنها به صورت نقدی و از محل صندوق توسعه ملی پرداخت شد. مجوز برداشت از صندوق توسعه ملی را هم دولت دهم تا سقف ۳۳۰ میلیون دلار تصویب کرده بود.
فرهاد پرورش مدیرعامل سابق ایران ایر گفته بود دولت دهم این مصوبه را برای خرید هواپیمای دست دوم صادر کرده بود اما از آنجایی که قرار شد هواپیماهای برجامی را به صورت فاینانس از کمپانی سازنده خریداری کنیم، این مبلغ (۳۳۰ میلیون دلار) به صورت پیش پرداخت سهم ایران از فاینانس (۱۵ درصد) پرداخت شده و ایرباس و بوئینگ نیز سهم خود (۸۵ درصد) را به صورت تسهیلات تأمین خواهند کرد.
با این حال آنچه در عمل اتفاق افتاد این بود که همه 12 هواپیمای تازه وارد را به صورت نقدی خریداری کردند و در حال حاضر هنوز تیم فخریه نتوانسته فاینانسری برای این خریدها پیدا کند. اگر هم فاینانسر پیدا شود، دیگر پول نقد برای تأمین پیش پرداخت ۱۵ درصد سهم ایران نداریم.
اگرچه از همان ابتدا هم، تمام نقش فخریه کاشان ، تأمین فاینانسر برای خرید هواپیما بود اما عملا با خرید نقدی هواپیماها، این کارکرد هم زیر سؤال رفته است. شرفبافی، مدیرعامل ایران ایر اخیرا اعلام کرده است قرار است فاینانسر هواپیماها، یک شرکت تأمین سرمایه داخلی باشد.
اگرچه مذاکره برای امضای قرارداد خرید ۲۰۰ فروند هواپیمای نو فی نفسه اقدام مهم و بزرگی بود، اما مهم‌تر از آن، به سرانجام رساندن این قرارداد بود. اقدامی که همچنان ابتر باقی مانده است و معلوم نیست تا زمان به اتمام رسیدن مجوز اداره کنترل دارایی های خارجی آمریکا، اوفک (OFAC) در پایان سال ۲۰۲۰، چه میزان از قراردادهای هما با بوئینگ و ایرباس عملی شده و چند فروند از ۱۷8 فروند هواپیمای باقی مانده وارد ناوگان هوایی ایران خواهد شد.
هرچه باشد، نفر اول مذاکرات حالا با دادن استعفا، عملا خود از زیر بار هرگونه پاسخگویی، رهانیده است.
به هر حال فخریه کاشان به عنوان یک تاجر بینالمللی چندین سال نفر اول قراردادهای بینالمللی وزارت راه و شهرسازی بود و امروز که بحث استعفای وی مطرح است به نظر می‌رسد نهادهای نظارتی باید دقت کافی داشته باشند تا موضوع مدیران دو یا چند تابعیتی مجدداً مشکل‌ساز نشود.
بوئینگ‌ها راهی امارات شدند!
بدترین خبری که این روزها می‌شد درباره هواپیماهای پسابرجامی شنید راهی شدن آنها به کشور امارات بود. اماراتی که هم از نظر سیاسی و هم از نظر اقتصادی با ایران اختلافات گسترده‌ای دارد.
پایگاه خبری المانیتور به نقل از یک مدیر ارشد بویینگ خبر فرستاده شدن بوئینگ‌های ایرانی را به امارات مخابره و نوشته است: حس آشنایی وجود دارد که بوئینگ، کشورهای دیگری نظیر امارات را برای فروش سفارش‌های ایران در نظر گرفته است.
این پایگاه خبری ادامه داده: شرکت بوئینگ آماده می‌شود تا خود را برای فروپاشی احتمالی توافق هسته‌ای ایران آماده کند و قراردادهایی با دیگر خریداران از جمله رقبای ایران در حاشیه خلیج‌فارس امضا کرده است تا از شدت خسارت از دست رفتن قرارداد 17 میلیارد دلاری با ایران برای فروش هواپیما بکاهد.
دنیس مویلنبرگ، مدیر ارشد اجرایی شرکت بوئینگ در کنفرانس خبری درباره سرنوشت فروش 15 جت 777 بوئینگ به ایران گفت: «ما بار دیگر برنامه تحویل هواپیما به ایران را همراستا با فرآیندهای دولت آمریکا به تعویق انداختیم».
وی خاطرنشان کرد این شرکت خریداران دیگری برای هواپیماهای اختصاص داده شده به ایران‌ایر دارد. به نوشته المانیتور، درحالی که مدیر بوئینگ نام دیگر مشتریان هواپیماهای 777 را فاش نکرد اما این شرکت قبلا بر سر یک قرارداد بزرگ با امارات به ارزش 1/15 میلیارد دلار برای جت‌های مسافری جدیدش به نتیجه رسیده است.
این شرکت که بزرگ‌ترین صادرکننده آمریکاست در دسامبر 2017 اعلام کرد که 40 هواپیمای جدید از نوع «10-787 دریم لاینر» به 2 ایرلاین امارات خواهد فروخت. بروس ریدل، کارشناس مسائل حاشیه غرب آسیا به المانیتور گفت: «امارات پول و انگیزه [لازم] را دارد تا خسارت هرگونه فروش هواپیما به ایران را برای بوئینگ جبران کند... امارات نسبت به ایران حساس است».
بوئینگ در دسامبر 2016 با ایران بر سر فروش 80 هواپیما به ایران‌ایر به توافق رسید و قرار بود امسال 3 فروند از این هواپیماها به ایران تحویل داده شود.
سوخو به جای بوئینگ، عذر بدتر از گناه
با وجود اینکه یکی از دستاوردهای بزرگ برجام ورود هواپیماهای تازه‌نفس شرکت‌های بزرگ هواپیماسازی مثل ایرباس و بوئینگ بود، حالا شرکت‌های هواپیمایی ایرانی سراغ سوخوهای روسی رفته‌اند، سوخوهایی که در زمان تحریم هم قابلیت واردات آن وجود داشت! و نیازی به برجام برای واردات این هواپیماها نبود.
هواپیمایی آسمان 2 روز پیش از امضای تفاهمنامه با شرکت سوخو برای خرید 20 فروند هواپیمای جت سوخو 100 خبر داد. باید دید اقوام نزدیک توپولف‌ها چه رزومه‌ای از خود در حمل‌ونقل هوایی ایران به‌جا خواهند گذاشت.
مسئولان هوایی ایرانی به صورت تلویحی کارشکنی‌های ایالات متحده را دلیل این تغییر رویه خود در خرید هواپیما می‌دانند.
پول نداریم هواپیما بخریم!
البته هنوز هم جذب فاینانسر برای خرید هواپیماها در هاله‌ای از ابهام است و به تازگی نیز بوئینگ اعلام کرده است تحویل هواپیماهای هما در قراردادی 80 فروندی با بوئینگ، به تعویق خواهد افتاد.
البته پیش از این از سوی مسئولان وزارت راه ادعا شده بود که ما ابتدا بابت این هواپیماها پرداخت نقدی کامل داشته‌ایم و پس از جذب فاینانسر در آینده، این پرداخت‌های نقدی به عنوان پیش‌پرداخت‌های فاینانس لحاظ خواهد شد.
اما با گذشت زمان و عدم توانایی هما و دولت در جذب فاینانس به نظر می‌رسد هما در تحویل بقیه هواپیماها در قراردادهای بعدی، در صورت عدم جذب فاینانسر و تصویب تحریم‌ها، با مشکل مواجه خواهد بود.
اصغر فخریه کاشان سال گذشته در پاسخ به سؤال یکی از رسانه‌ها مبنی بر سرنوشت جذب فاینانسور (تأمین کننده مالی) برای خرید هواپیماهای نو توسط هما توضیح داد که اسناد مناقصه منتشر شد، 5 شرکت اسناد را دریافت کردند و تا نیمه سپتامبر سال میلادی 2017 فرصت پاسخ و ارائه پیشنهاد دارند؛ البته این فاینانسورها غیر از فاینانس کمپانی‌های سازنده است؛ این فاینانسورها از کشورهای چین، نروژ و از قاره اروپا نیز هستند، فاینانس‌ها در قالب پکیج و بسته‌های کوچک خواهد بود، پکیج اول برای خرید 7 فروند هواپیماست و در صورت موفقیت پکیج‌های بعدی را تکرار می‌کنیم و این تکرار بستگی به شرایط بازار دارد. اما سال 2018 هم آمد و خبری از فاینانسر نشد.
در حال حاضر طبق اظهارات مسئولان شرکت بوئینگ بخشی از تحریم‌های اوفک مانع از فروش هواپیماهای این شرکت به ایران شده است، در کنار این برخی از مسئولان ایرانی از فراهم نشدن فاینانس برای خرید هواپیما صحبت می‌کنند.
فاینانس‌هایی که قرار بود بانک‌ها و مراکز اقتصادی اروپایی در اختیار ایران بگذارند و تاکنون برای بحث ورود هواپیما محقق نشده است.
امید است تا در روزهای آینده مسئولان با شفاف بیشتری درباره نتیجه هواپیماهای پسابرجامی به مردم گزارش دهند.