يك‌سال پس از خروج آمريكا از برجام و تعلل و بدعهدي اروپائي‌ها، جمهوري اسلامي ايران هم به منظور هشدار به طرف‌هاي باقي مانده در برجام، به ويژه اروپايي‌ها اقدام به تعليق و توقف بخشي از تعهدات خود كرد؛ يعني همزمان با توليد اورانيوم غني شده و آب سنگين، صادرات آن را متوقف كرد تا ذخاير ايران از سقف تعيين شده بيشتر شود. در همين زمينه با دكتر سيامك باقري، كارشناس و تحليلگر مسائل هسته‌اي به گفت‌وگو نشستيم تا به بررسي امكان ارجاع پرونده ايران به شوراي امنيت از سوي آمريكا و مسئله موسوم به مكانيسم ماشه بپردازيم.
آقاي باقري در ابتدا بفرماييد كه آيا آمريكا مي‌تواند اين كاهش تعهدات را بهانه‌اي براي نقض برجام بداند و مكانيسم ماشه را اجرا كند؟
ببينيد آمريكايي‌ها به صورت رسمي از برجام خارج شدند، بدون اينكه بهانه‌اي مبني بر نقض برجام داشته باشند و حتي سازوكار برجامي را دنبال كنند كه بر اساس بندهاي 26، 36 و 37 بوده است؛ يعني بر اين اساس جمهوري اسلامي ايران محق بود با توجه به نقض فاحش برجام توافقات برجام را متوقف يا معلق كند. اين حقي است كه خود برجام به ايران داده است؛ اما كشور ما صبر كرد و از يك سال و نيم گذشته كه نقض آشكار برجام توسط طرف‌هاي مقابل ايران رخ داد، اين كار را نكرد و در واقع خواست تا حد ممكن حسن نيت خود را با پايبندي به برجام نشان دهد. در عين حال، جمهوري اسلامي ايران علاوه بر موضع آمريكايي‌ها با برخورد اروپايي‌ها هم مواجه بود؛ اروپايي‌ها بايد اقداماتي در برجام مي‌كردند و ايران صبر كرد تا آنها به تعهدات خود و جبران تعهدات آمريكايي‌ها بپردازند. در همين زمان آمريكايي‌ها تحريم‌هاي حداكثري خود را عليه كشور ما افزايش دادند. به ناچار ايران بر اساس توافقنامه، بخشي از تعهدات خود را تعليق كرد كه اين در سازوكار خود برجام است. اقدام آمريكا، يعني لغو معافيت فروش اورانيوم غني شده و آب سنگين چالشي را بر اساس برجام براي جمهوري اسلامي ايران ايجاد مي‌كرد؛ يعني ايران مجبور به تعطيلي برنامه هسته‌اي خود مي‌شد و برجام قرار بود برنامه هسته‌اي ايران را حفظ كند؛ بنابراين كشور ما براي حفظ باقي مانده برنامه هسته‌اي خود به ناچار به اقدامي خارج از چارچوب اقدامات ديپلماسي پرداخت تا حداقل با تذكر و تلنگري كشورهاي طرف مقابل را به ميز مذاكره بكشاند و از طريق ديپلماسي به اقدامات خود بپردازد.
شايد اينكه اين موضوع براي آمريكا بهانه باشد كه تحريم‌هاي شوراي امنيت و مكانيسم ماشه را دنبال كند خيلي‌ها را نگران كرده باشد؛ اما بايد توجه داشت عمده تحريم‌هايي كه آمريكايي‌ها توانايي اعمال آن را داشتند، بر ما وارد كردند كه آخرين حد آن موضوع به صفر رساندن صادرات نفت خام ايران بود؛ البته بنا به شواهد اين امر عملاً ممكن نيست.
اما درباره اصل پرسش شما نكته اول اين است كه آمريكايي‌ها به طور صريح و رسمي از برجام خارج شده‌اند و ديگر جزء اعضاي توافقنامه برجام نيستند؛ يعني عملاً خودشان را از به‌كارگيري مكانيسم‌هاي متعهد شده در برجام محروم كردند و نمي‌توانند از ابزارهاي حقوقي برجام براي برخورد با ايران استفاده كنند. همچنين نمي‌توانند عليه ايران مبني بر اينكه به تعهدات خود عمل نكرده و آنها را نقض كرده است شكايت كنند و تحريم‌ها را برگردانند. دومين نكته اين است كه آمريكايي‌ها وقتي از برجام خارج شدند ديگر عضو كميسيون آن هم نيستند؛ يعني اگر هم طرف ديگري از ايران شكايت كند و موضوع به كميسيون برجام برود، باز هم آمريكايي‌ها آنجا نيستند. آنها با خروج خودشان اعلام كردند كه سازوكارهاي بازگشت تحريم با تلاش آنها عملاً اتفاق نخواهد افتاد؛ يعني آنها خود را از استفاده سازوكارهاي برجامي در بند 36 و 37 آن محروم كرده‌اند.
نكته بعد اين است كه آمريكايي‌ها پس از خروج از برجام مانند ساير كشورهاي خارج از توافق هستند؛ براي نمونه عربستان نمي‌توانست از بيرونِ توافق برجام بيايد و مدعي نقض برجام توسط ايران شود. در حال حاضر آمريكا هم مثل عربستان يا هر كشور خارج از برجام تلقي مي‌شود؛ يعني بر اساس اطلاعات و بندهاي موجود در برجام و همچنين قطعنامه 2231 شوراي امنيت، اين اختيار از آمريكايي‌ها گرفته شده است.
خب آقاي دكتر در اين شرايط آمريكايي‌ها مي‌توانند به توافق با يكي از كشورهاي اروپايي در برجام عمل كنند. همان‌طور كه پيش از اين هم هماهنگي‌هاي خود را نشان داده‌اند.
اين هم نكته مهمي است كه گفتيد. به نظر مي‌رسد قبل از اين بحث بايد چند نكته ديگر را مدنظر قرار داد. اول اينكه اروپايي‌ها نسبت به برجام حساس‌تر از آمريكايي‌ها هستند. اگرچه قدرت توانايي جبران تعهدات آمريكايي‌ها را نداشته‌اند و تاكنون تعهدات خود را به معناي واقعي انجام نداده‌اند؛ اما از آن طرف هم حاضر نيستند برجام را كه يكي از محصولات پيگيري‌هاي 12 ساله بوده و به چنين نتيجه‌اي رسيده كلاً از بين ببرند. اروپايي‌ها بر اين اساس وارد سناريوي آمريكا نمي‌شوند. با وجود اين اروپايي‌هاي برجام هم اگر بخواهند براي بازگشت تحريم‌ها در اين مسير وارد شوند، بايد از مكانيسم‌هاي برجامي استفاده كنند؛ به اين صورت كه اول بايد كميسيون تشكيل دهند اگر نتيجه نداد بعد از آن نشست وزرا صورت بگيرد و اگر نشد نشست اعضاي سه گروه مشورتي تشكيل شود و اگر هم نشد پرونده بايد به شوراي امنيت سازمان ملل وارد شود. اين مكانيسم‌ها كوتاه نيست و بسيار زمان‌بر است و طي اين مسير هم به سادگي توسط اعضا ممكن نيست؛ چون در اين مسير جمهوري اسلامي ايران هم مانند ساير اعضا يك عضو محسوب مي‌شود. قابليت چانه‌زني ما هم زياد است و تحميل اراده اروپايي‌ها در اين موضوع به راحتي ميسر
نخواهد بود.
اگر پرونده با مكانيسم ماشه به شوراي امنيت رفت چه نتيجه‌اي دارد؟
خب در اين ميان كشور روسيه و چين حضور دارند كه با توجه به موضع‌گيري‌ها و بيانيه‌هايي كه صادر كردند نشان دادند كه آنها هم از اين وضعيت نگران هستند؛ از اين رو به جمهوري اسلامي ايران حق مي‌دهند كه بخشي از تعهدات را در برجام متوقف كرده است. در حال حاضر به نوعي مي‌گويند كه حق ايران بوده و غير از اين موضوع اين حركت ايران را نقض برجام تلقي نكرده‌اند. با اين تفسير باز اروپايي‌ها اگر بخواهند عمل كنند با مشكل مواجه مي‌شوند؛ اما نكته مهم‌تر اين است كه آنها مي‌دانند اگر از مكانيسم ماشه استفاده كنند بايد به شرايط پيچيده و معادلات منطقه‌اي ايران و تقابل ايران با آمريكا در منطقه توجه كنند كه اوضاع پيچيده‌اي ايجاد مي‌كند. ايران مقتدر امروز ديگر ايران چند سال پيش نيست و ابزار و بازوهاي قدرتمند آن در منطقه حضور دارند.
آيا آمريكايي‌ها در شرايطي كه محروم از مكانيسم برجام هستند، مي‌توانند از قطعنامه 2231 شوراي امنيت براي هدف خود استفاده كنند؟
قطعنامه 2231 با اقدام خود آمريكايي‌ها كه خروج برجام بود تضعيف شده است. در عين حال آنها نمي‌توانند از اين قطعنامه استفاده كنند؛ زيرا مكانيسم قيد شده در اين قطعنامه و فرايند و سازكارهاي موجود نيازمند همراهي و اجماع همه كشورهاي عضو شوراي امنيت سازمان ملل مثل روسيه و چين است؛ بنابراين آمريكايي‌ها به سادگي قادر نيستند تحريم‌هاي شوراي امنيت سازمان ملل را برگردانند. اگر هم تحريم‌ها را اعمال كنند، در خود برجام و قطعنامه پيش‌بيني شده، آن دست از توافقنامه‌ها و قراردادهايي كه ايران بعد از انعقاد برجام انجام داده است شامل مكانيسم ماشه و بازگشت تحريم‌هاي قبل برجام نمي‌شود؛ بنابراين عمده قراردادهاي مهم ما هم بعد از سال 1394 است كه شامل اين امر نخواهد شد؛ از اين رو حتي با وجود بازگشت تحريم ديگر شرايط خيلي سختي براي ما وجود نخواهد داشت.
گفت‌وگو از علیرضا جلالیان