بررسی دقیق و ارزیابی صحیح موضوع تکفیر و ریشه‌های آن در جغرافیای جهان اسلام و تاریخ انحرافات در امت اسلامی پژوهش مفصلی طلب می‌کند و در این مقال نمی‌گنجد؛ اما در عین حال بدیهی است که بررسی یکی از خشن‌ترین جریان‌های تکفیری‌ـ که داعیه صحیح‌ترین قرائت از اسلام را داشت‌ـ بدون فهم تاریخ اندیشه‌های سلفی ممکن نیست. شناخت داعش به مثابه یک گروه تکفیری به نام دولت اسلامی عراق و شام که در سال 2014 خود را خلیفه عراق و شام نامید و برای خلافتش حتی افق‌های جهانی ترسیم می‌کرد، بدون فهم خط سیر فکری و ریشه‌های معرفتی‌اش ممکن نیست.
با شکل‌گیری وهابیت و تأسیس عربستان سعودی بر بنیان نظری سلفی‌گری و وهابیت، عربستان به مهد صدور و پرورش اندیشه‌های سلفی‌گری و تکفیری بدل شد. ریشه‌های اصلی و اساسی شکل‌گیری داعش را باید از رهگذر اندیشه‌های محمدبن‌عبدالوهاب، ابن تیمیه و در نهایت با تأکید بر نقش عربستان بررسی کرد.
نقش آمریکا در شکل‌گیری داعش
بررسی اندیشه تکفیری و گروه‌هایی که پیرامون آن شکل گرفتند، بدون در نظر گرفتن حمله آمریکا به منطقه و نقش ایالات متحده در بی ثبات کردن منطقه ممکن نیست. بر همین اساس، برای فهم دقیق چگونگی شکل‌گیری داعش به منزله یک گروه مسلح و در نهایت بدل شدنش به مثابه یک شبه دولت در منطقه وسیعی از خاورمیانه، باید به حدود سال 2003 میلادی بازگشت. پس از حمله آمریکا به عراق و بازشدن پای نظامیان آمریکایی به منطقه، گروه‌های متعددی برای مقابله با حضور نظامیان آمریکایی با بن‌مایه‌های فکری تکفیری در منطقه شکل گرفتند.
اثر حضور نظامیان آمریکایی در شکل‌گیری داعش آن چنان روشن است که «نوام چامسکی» اندیشمند آمریکایی در واکاوی علل گسترش اندیشه‌های تکفیری در خاورمیانه چنین می‌نویسد: «یکی از نتایج شوم تهاجم آمریکا و انگلیس شعله‌ور کردن درگیری‌های طایفه‌ای و فرقهگرایانه بوده که اکنون عراق را چند پاره کرده و این درگیری‌ها به دیگر نقاط منطقه سرایت کرده است.»
یکی از همین گروه‌هایی که برای نبرد با آمریکایی‌ها شکل گرفت، گروهی با نام «جماعت توحید و جهاد» بود. این گروه که مؤسس آن ابومصعب الزرقاوی بود، در سال 1999 شکل گرفت؛ اما پس از حمله آمریکا به عراق در 2003 کاملاً وارد میدان مبارزه و رزم شد.
زرقاوی تحت تأثیر بن لادن گروه جماعت توحید و جهاد را تأسیس کرد و چندی بعد با اعلام هم‌بستگی و بیعت با بن لادن به طور رسمی به عنوان القاعده عراق فعالیت کرد. انفجارهای گاه و بیگاه، سر بریدن‌های وحشتناک و استفاده از هر فرصتی برای ضربه زدن به نیروهای آمریکایی مستقر در عراق، زرقاوی را به سرعت به دشمن شماره یک این کشور بدل کرد و این کشور اعلام کرد، معادل سر «بن لادن»، یعنی مبلغ بیست و پنج میلیون دلار حاضر است برای زرقاوی بپردازد.
در کنار القاعده عراق و زرقاوی،گروه‌های تندروی دیگری نیز در عراق به خون‌ریزی مشغول بودند. یکی از همین گروه‌ها، دولت اسلامی عراق نام داشت که در سال 2004 فردی به نام ابوعمر البغدادی آن را در سامرا تشکیل داد و در کنار زرقاوی مشغول به کار شد. زرقاوی در سال 2006 به منظور متحد کردن تمام گروه‌های مسلح سنی در عراق از تشکیل «شورای مجاهدین» خبر داد. تا اینکه در ۷ ژوئن ۲۰۰۶ در هشت کیلومتری شمال شهر بعقوبه در شمال بغداد، پایتخت عراق به دست نیروهای آمریکایی کشته شد. سپس ابوحمزه المهاجر که به «ابوایوب المصری» نیز شهرت دارد، جانشین وی در عراق شد. پس از مرگ زرقاوی شورای مجاهدین به دولت اسلامی عراق تغییر نام داد و ذیل این عنوان و با رهبری «ابوحمزه المهاجر» و «ابوعمر البغدادی» ادامه فعالیت دادند. در سال 2010 ابوعمر البغدادی و ابوحمزه المهاجر با دخالت نیروهای آمریکایی کشته شدند و سرنوشت رهبری این گروه در هاله‌ای از ابهام قرار گرفت تا اینکه ابوبکر البغدادی رهبری این جریان را در سال 2010 به دست گرفت.
از ابوبکر بغدادی اطلاعات بسیار کمی در دست است. گویا وی حدود سال 1970 در سامرا متولد شد و نام اصلی‌اش «ابراهیم علی بدری سامرایی» است. بغدادی در همان اوایل حضور نظامیان آمریکایی در عراق و پیش از آشنایی با زرقاوی به دلیل تلاش برای تأسیس یک گروهک تروریستی و حمله به نظامیان آمریکایی نزدیک به یک سال در بازداشت آمریکایی‌ها بود که درباره مدت بازداشتش و ارتباط قطعی او با آمریکایی‌ها بر اساس همین حضور او در زندان گمانه‌هایی زده می‌شود. بغدادی در زندان به مثابه خطیب و رهبر زندانیان عمل می‌کرد و آنجا نیز تلاش داشت زندانیان را با خود همراه کند. پس از آزادی از زندان، وی با زرقاوی ارتباط برقرار می‌کند و بلافاصله به شخص معتمد او و شورای مجاهدین و شورشیان عراق بدل می‌شود. در نهایت پس از هلاکت ابوعمر البغدادی و ابوحمزه المهاجر، وی به عنوان رهبر القاعده عراق انتخاب می‌شود. اینجا بی‌گمان یکی از مهم‌ترین نقاط در بررسی و تکوین داعش است.
کابوس سوری
روند اعتراضات به دولت بشار اسد از حدود 2011 آغاز شد و روز به روز شدیدتر و خشن‌تر شد. معترضان طی مدت کوتاهی مسلح شدند و اعتراضات از قالب راه‌پیمایی خارج شد و به صورت جنگ خیابانی و شهری درآمد. در همین زمان و با اطلاع از وضعیت سوریه، بغدادی دستور تأسیس جبهه سوری خلافت اسلامی را داد. به این ترتیب، جبهه «النصره» در قالب سرمایه‌گذاری البغدادی در اعتراض‌های مردمی علیه حکومت بشار اسد شکل گرفت.
با اعلام حضور و دخالت نیروهای بغدادی و تأسیس جبهه سوری خلافت اسلامی، اعتراضات اندکی شکل مسالمت‌آمیز خود را از دست داد و به طور رسمی به یک معرکه تمام‌عیار مسلحانه بدل شد. با اعلام تأسیس جبهه سوری خلافت اسلامی، ابوبکر البغدادی برای تفوق کامل بر سوریه و به دست گرفتن روند تحولات در سوریه، «ابومحمد الجولانی» را به عنوان نماینده خلافت به آنجا فرستاد. الجولانی پس از تجاوز نظامی آمریکا به عراق، به گروه القاعده و شاخه عراقی آن پیوست و تحت فرماندهی ابومصعب الزرقاوی و جانشینان او مشغول به کار شد. در صفوف گروه القاعده به سرعت پیشرفت کرد و مدارج ترقی را پیمود تا اینکه از مقربان الزرقاوی شد. در نهایت پس از اوج‌گیری اعتراضات در سوریه به عنوان نماینده بغدادی به آنجا رفت تا اعتراضات را به جنگ براندازی بشار بدل کند.
در ژانویه سال 2012 میلادی، الجولانی در بیانیه‌ای تشکیل گروه موسوم به «جبهه النصره لاهل الشام» را اعلام کرد که به آنها به اصطلاح «مجاهدی الشام» می‌گفتند. وی از زادگاهش شهرک الشحیل به عنوان خاستگاه برای اقدامات این جبهه استفاده کرد. سرانجام در سال 2013 ابوبکر البغدادی در پیامی صوتی ادغام «جبهه النصره» و «دولت اسلامی در عراق» را اعلام کرد تا گروه «دولت اسلامی در عراق و شام» شکل بگیرد. این ادغام دیری نپایید و به زودی بغدادی و جولانی با یکدیگر دچار اختلاف شدند.
پس از این ادغام و بالا گرفتن اختلافات میان جبهه النصره، ایمن الظواهری رهبر وقت القاعده از بغدادی خواست تا اجازه دهد جبهه النصره به صورت مستقل فعالیت کند. بغدادی از این خواسته سرپیچی کرد و در نهایت داعش یا دولت اسلامی عراق و شام که بغدادی تأسیس کرده بود و از سوی جولانی در سوریه مشغول یارگیری و فعالیت علیه دولت مرکزی بود، به طور رسمی از القاعده جدا شد و کاملاً مستقل شروع به فعالیت کرد.
گستره سرزمینی داعشی‌ها
حمایت‌های وحشتناک و باورناپذیر غربی‌ها از داعش، روند تحولات را تسریع کرد. متحدان غربی داعش با اعطای انواع ادوات جنگی و حمایت‌های لجستیک، جسارت پیشروی و فتح زمین به داعش را دادند که داعش هم پیشروی خود در سوریه را با حرکت از شرق سوریه آغاز کرد.
گروهک داعش در اولین اقدام در مارس 2013 شهر «رقه» را تحت تصرف خود گرفت. این شهر اولین مرکز استانی بود که به دست شورشیان افتاد. داعش در ژانویه 2014 با بهره‌گیری از اختلافات بین اقلیت سنی و دولت تحت رهبری شیعیان، اختیار شهر سنی‌نشین «فلوجه» در استان غربی انبار را در اختیار گرفت و مناطقی از شمال شرق عراق در نزدیکی مرزهای ترکیه و سوریه را به اشغال خود در آورد. حرکت ضد شیعی و شروع اقدامات تروریستی خشن و غیر انسانی علیه حامیان دولت و مردم بی‌دفاع عراق سبب شد تا بقایای حزب بعث و طرفداران صدام نیز در پی انتقام‌گیری از دولت در پیوند با داعش در کنار این گروه قرار گرفته و تحرکات نظامی داعشی‌ـ بعثی را شکل داده و عراق را نیز وارد بحران سیاسی و اجتماعی کنند.
در همین حال که داعش و دیگر شورشیان در سوریه مشغول نبرد بودند، جهان ناگهان مبهوت خبر تکان‌دهنده سقوط «موصل» شد. موصل شهر اصلی شمال عراق و یک مرکز اقتصادی و سیاسی عمده این کشور است. این شهر با جمعیتی نزدیک به یک میلیون و ۸۰۰ هزار نفر گذرگاهی برای ورود به سوریه و ترکیه است. سقوط موصل یکی از وحشتناک‌ترین اخباری بود که از آغاز فعالیت داعش به جهان مخابره شد. در شب بیستم خرداد ماه سال 1393 خبر سقوط موصل به جهان مخابره شد. نیروهای داعش با حرکت به سمت شمال عراق، با صرف کمترین زحمت موصل را تصرف کردند.
برآوردها نشان داد، در پی تصرف موصل حدود 500 هزار نفر خانه و کاشانه خود را ترک کردند. داعش به سرعت به پادگان‌ها، مراکز مهم و فرودگاه موصل تسلط پیدا کرد و پس از این اتفاق به سرعت به اربیل نزدیک شد. فتح موصل به شدت در تقویت توان داعش مؤثر بود.
داعش با فتح موصل بر میلیون‌ها دلار ثروت و حجم غیرقابل باوری از امکانات تسلط پیدا کرد و تلاش کرد تا فعالیت خود را در شمال عراق گسترش دهد و بنای حرکت به اربیل را داشت. پس از فتح موصل، بغدادی به جهانیان شناسانده شد. بغدادی با حضور در مسجد این شهر خود را خلیفه مسلمانان خواند و مدعی شد، قلمرو خلافت اسلامی خود را از شرق تا خراسان در ایران و از غرب تا مغرب در آفریقا خواهد گسترد. در همین زمان و در همین حمله شمال عراق بود که خبر دیگری جهان را در شوک فرو برد. خبر حمله داعش به پایگاه هوایی اسپایکر در نزدیکی تکریت و قتل عام و دفن دسته‌جمعی نزدیک به 1700 دانشجوی نظامی عراقی به سرعت روی کثیف داعش را به جهان نشان داد.
دلاوری‌ها و مجاهدت‌های مدافعان حرم
ورق تحولات در عراق با فتوای جهاد کفایی «آیت‌اللّه سیستانی» و حمایت مستشاری جمهوری اسلامی ایران به سرعت برگشت. محاصره اربیل با دخالت مستقیم جمهوری اسلامی شکست و تحت تأثیر فتوای آیت‌اللّه سیستانی مردم به سرعت به صورت خودجوش روانه جبهه‌های جنگ شدند. در روز 26 مهر ماه 1395 (دوشنبه 17 اکتبر 2016) عملیات نظامی مشترکی از سوی ارتش عراق، بسیج مردمی عراق، نیروهای پیشمرگه کردستان عراق و برخی گروه‌های دیگر علیه داعش آغاز شد که نبرد وسیعی برای آزادسازی موصل از دست نیروهای داعش به شمار می‌آمد. سرانجام پس از تقریباً 9 ماه نبرد، در روز 19 تیر 1396 شهر موصل به‌طور کامل از گروه داعش پس گرفته شد.
در همین زمان با دلاوری‌ها و مجاهدت‌های غیرقابل توصیف مدافعان حرم، ورق تحولات در سوریه نیز در حال برگشتن بود. شهرهای مهم سوریه پس از تصرف داعش به کندی و یک به یک از داعش پس گرفته می‌شدند. آخرین سنگر داعش در سوریه شهر «بوکمال» بود. بوکمال یکی از سه شهر بزرگ استان بیابانی دیرالزور و مهم‌ترین و آخرین پایگاه داعش در سوریه بود، لذا از نظر راهبردی، به قدری اهمیت دارد که آمریکا، داعش و دمشق برای تسلط بر آن با هم رقابت داشتند. مدافعان حرم تحت فرماندهی «سردار سلیمانی» در سال 1396 بوکمال را که تحت تصرف داعش بود، آزاد کردند تا پرونده داعش بسته شود.
گفتنی است، سردار سلیمانی در سال 1396 در نامه‌ای به رهبر معظم انقلاب با اعلام آزادسازی بوکمال، به طور رسمی پایان داعش در منطقه را اعلام کرد.