شاید در کنار امور روزمره زندگی‌مان بارها به جملاتی برمی‌خوریم که گاه عجیب و غریب هستند: فرار فلان مسئول، ورود فلان محصول سمی به کشور، صادرات آب آشامیدنی فلان شهر به خارج از کشور و جایگزینی آب آلوده، ارسال چند ده تن طلا و ارز از مرز ترانزیتی کشور به کشوری دیگر، مرگ فلان هنرپیشه و مجری تلویزیون، سوءاستفاده فرزند فلان مسئول از بیت‌المال و... اینها جملاتی هستند که در صورت صحیح نبودن خبر، شایعه نامیده می‌شوند. شایعات اخبار نادرستی هستند که هر روز به گوش‌مان می‌رسند و از کنار بسیاری از آنها بی‌تفاوت عبور می‌کنیم؛ اما برخی را به خاطر سپرده و به دیگران هم منتقل می‌کنیم.
شایعه در فرهنگ اسلامی ایرانی
خداوند در قرآن کریم می‌فرمایند: «به چیزی که علم و اطمینان نداری، اعتماد مکن و آن را بر زبان میاور؛ زیرا گوش و چشم و دل و اندیشه آدمی مسئول خواهند برد.» (اسرا/ 36)
این جملات بخشی از صحبت‌های رهبر معظم انقلاب در جمع دانشجویان است که درباره شایعه عنوان کرده‌اند: «اگر چنانچه چیزی را بگوییم که به آن علم نداریم؛ مثلاً یک شایعه است‌ـ یک نفری یک حرفی را از قول یکی نقل می‌کند، ما هم همان را دوباره تکرار می‌کنیم‌ـ خب، این کمک کردن به شایعه است، این شایعه‌پردازی است؛ قول به غیر علم است.»
در فرهنگ گذشتگان ما نیز شایعه پراکنی و شایعه‌سازی امری مذموم و ناپسند بوده است. ضرب‌المثل‌هایی چون «یک کلاغ و چهل کلاغ کردن» و «مثل گل می‌چسبد» نمودی از این موضوع در میان گذشتگان است؛ اما شاید در آن زمان که سالی یا چند ماهی یک بار شایعه‌ای ساخته شده و در شهر پخش می‌شد، هرگز فکرش را هم نمی‌کردند که ممکن است زمانی برسد که گاهی فاصله زمانی دو شایعه به کمتر از یک دقیقه برسد.
شایعه در مواقع عادی آن‌قدرها مورد توجه نیست؛ اما در زمان بحران هر کسی شایعه می‌سازد و برای اینکه بگویند از پشت پرده اطلاع دارند، شایعه را پخش می‌کنند. در واقع این طور نیست که افراد خاصی مسبب ساختن و پراکندن شایعه باشند، بلکه همه افراد بزرگ و کوچک در این روند دخالت دارند. بارها برایمان اتفاق افتاده که خبری مهم و گاه عجیب را در شبکه‌های اجتماعی دیده‌ایم و آن را در تاکسی، محل کار، خانه و جمع دوستان نقل کرده‌ایم؛ اما تنها چند ساعت بعد متوجه شده‌ایم که این خبر شایعه‌ای بیش نبوده و تکذیب شده است.
آمار شایعات
این روزها با پیشرفت فناوری و ظهور شبکه‌های گوناگون اجتماعی، سرعت انتشار شایعات نیز افزایش یافته است. در بسیاری از مواقع دشمن از بستر مناسبی که در اختیار دارد استفاده کرده و شایعات را وارد جامعه می‌کند.
یک تیم تحقیقاتی با هدایت «سینان آرال» از مؤسسه فناوری ماساچوستMIT در این باره در مجله «ساینس» نوشت: «شایعات در همه زمینه‌ها به طور قابل ملاحظه‌ای بیشتر، سریع‌تر، عمیق‌تر و گسترده‌تر از حقایق پخش و منتشر می‌شوند و شایعات و اخبار جعلی در زمینه‌های سیاسی نسبت به اخبار دروغ در زمینه‌های علمی، بلایای طبیعی، اخبار شهری یا اطلاعات مالی تأثیرات چشمگیرتری دارند.» این تیم تحقیقاتی می‌افزاید: «رسیدن اخبار درست به 1500 نفر، پنج برابر بیشتر از رسیدن اخبار نادرست به این تعداد طول می‌کشد.»
شایعات سازمان یافته
این پروژه و تولید خبر از سوی افرادی به نیت تخریب و ایجاد تشكیك شروع شده و میان مردمی كه از حقیقت موضوع دور هستند، منتشر می‌شود. تكرار این اخبار به سبب بار روانی و علاقه مردم به اینكه جزو اولین نفرها در توزیع خبری بكر باشند، بدون ارائه برهان و دلیل ادامه می‌یابد تا تقریباً اثر خود را بر جامعه بگذارد. این‌گونه اخبار به سبب سرعت نشر و هدف‌دار بودن چنان در ذهن مردم کوچه و بازار نقش می‌بندد كه حتی بسیاری از خواص نیز آن را باور می‌كنند.
فردی كه شایعه را گسترش می‌دهد برای اثبات سخن خود از كلماتی استفاده می‌كند تا دست وپای شنونده را برای رد یا اظهار نظر ببندد. جملاتی مانند: كسی كه چند سال با او بوده میگوید، یا از یك فرد موثق شنیده‌ام، یا خودت برو از فلانی بپرس و فیلم و صدایش موجود است و مانند آنها.
دروغ پایه هر شایعه‌ای است. سازندگان شایعه معتقدند دروغ هر چه بزرگ‌تر باشد در شایعه مؤثرتر است. معروف‌ترین استفاده این تاكتیك در زمان «آدولف هیتلر» و از سوی رئیس دستگاه تبلیغاتی نازی‌ها، «گوبلز» بوده است. او میگوید: «دروغ هرچه بزرگ‌تر باشد، باور آن برای مردم راحت‌تر است.»
شایعات از قدرت بسیار بالایی در جنگ‌ها برخوردارند. به همین دلیل بسیاری از سازمان‌های جاسوسی جهان از شایعات به عنوان حربه عملیات روانی استفاده می‌کنند؛ البته در پی انتشار هر شایعه مقداری از واقعیت در حال انتقال است، حتی اگر گوینده اذعان کند که تمام ماجرا شایعه بوده است.
دفع شایعه
در حالت جنگ کنونی، زمانی که دشمنان شایعه‌ای را برای ایجاد تنش و آشوب در جامعه به سوی‌مان گسیل می‌کنند، می‌توان در مقابل آن ایستادگی کرد و اثرات آن را در جامعه کاهش داد. اول آنکه بر هر مسلمانی واجب است درباره موضوعی که اطمینان ندارد صحبت نکند و خود ناقل این شایعات نباشد. همچنین افراد موظفند همان‌قدر که در نقل اخبار این‌چنینی و شایعات فعال هستند در نقل اصل اخبار هم فعال باشند تا جامعه تحت تأثیر شایعات قرار نگیرد.
دوم نقش رسانه‌های جمعی است که باید هرچه زودتر اخبار این‌چنینی را بررسی کنند و صحت و سقم آن را در اختیار مردم قرار دهند و سوم هم وظیفه نخبگان است که ابعاد عملیات روانی دشمن را برای مردم تبیین کرده و از انتشار چنین اخباری در جامعه جلوگیری کنند.