" وحدت اسلامی" یکی از مباحث بنیادی دین مبین اسلام است. آیات متعدد قران کریم مسلمانان را به وحدت توصیه و از تفرقه برحذر داشته است. با این وجود جهان اسلام تاکنون با عوامل اتحاد بخش و تفرقه افکن بسیاری مواجه بوده است ولی همواره عوامل اتحاد بخش، زمینه اتحاد را فراهم کرده زیرا اسلام از ظرفیت های درونی جهت تقویت همبستگی برخوردار است. هویت تمدنی و تمرکز بر دشمن مشترک، امکان برقراری این همگرایی سیاسی در جهان اسلام را گسترش داده و تقویت هویت دینی و سرمایه اجتماعی در حج، زمینه ارتباط دنیای اسلام را قوی تر می کند. برای پیشبرد وحدت اسلامی نیز باید از ظرفیت‌های گوناگونی استفاده کرد که یکی از آن ها کنگره عظیم حج است.
تاثیر حج بر وحدت اسلامی
کنگره بین المللی حج، نماد وحدت جهان اسلام است. تنها سرزمینی که به همه مسلمانان تعلق دارد و مسلمانان از هر فرق و مذهبی آن جا گرد هم می آیند. در این گردهمایی جهانی، تبعیض نژادی و طبقاتی معنایی ندارد و شیعه، سنی، سلفی و تکفیری به صورت مسالمت آمیز درکنار هم قرار می گیرند. به فرمایش رهبر معظم انقلاب "تبادل دانسته‌ها و داشته‌ها میان مردم کشورها و مناطق دور از هم، و تعمیم آگاهی‌ها و تجربه‌ها، و خبرگیری از وضع و حال یکدیگر، و زدودن بدفهمی‌ها و نزدیک کردن دلها و انباشتن توانها برای مقابله با دشمنان مشترک، دستاورد حیاتی و بسی بزرگ حج است که با صدها گردهمایی مرسوم و معمول نمیتوان آن را به دست آورد. آئین برائت که به معنی بیزاری از همه‌ی بی‌رحمی‌ها و ستمها و زشتی‌ها و فسادهای طواغیت هر زمان و ایستادگی در برابر زورگویی و باج‌گیری مستکبران دورانها است، یکی از برکات بزرگ حج و فرصتی برای ملّتهای مظلوم مسلمان است. امروز برائت از جبهه‌ی شرک و کفر مستکبران و در رأس آن آمریکا، به معنی برائت از مظلوم‌کشی و جنگ‌افروزی است؛ به معنی محکوم کردن کانونهای تروریسم از قبیل داعش و بلک‌واتر آمریکایی است؛ به معنی نهیب امّت اسلامی بر سر رژیم کودک‌کش صهیونیست و پشتیبانان و کمک‌کنندگان آن است؛ به معنی محکومیّت جنگ‌افروزی‌های آمریکا و دستیارانش در منطقه‌ی حسّاس غرب آسیا و شمال آفریقا است که رنج و مرارت ملّتها را به نهایت رسانده و هر روزه مصیبت‌های سنگینی بر آنان وارد کرده است؛ به معنی بیزاری از نژادپرستی و تبعیض بر اساس جغرافیا و نژاد و رنگ پوست است؛ به معنی بیزاری از رفتار استکباری و خباثت‌آمیز قدرتهای متجاوز و فتنه‌انگیز دربرابر رفتار شرافتمندانه و نجیبانه و عادلانه‌ای است که اسلام، همه را به آن دعوت میکند"[1]
چشم انداز نظم امنیتی
کشورهای اسلامی در این سال ها بحران های مختلفی را پشت سر گذاشته اند. ملاحظات امنیتیِ عمده این کشورها درهم تنیده و به هم پیوسته است به گونه ای که امنیت ملی کشورهای مسلمان منطقه در چهارچوب امنیت منطقه ای و جهانی تعریف می شود. تحول نظم امنیتی امروز جهان اسلام حاصل موازنه تهدید قدرت های غربی به ویژه امریکاست. قدرت های غربی درپی تامین منافع سیاسی، امنیتی و اقتصادی خود، تلاش دارند در جهت تحکیم گفتمان غربی به جای گفتمان اسلامی گام بردارند. حاصل این موازنه تهدید، ایجاد بحران شدید در جهان اسلام بوده به نحوی که توسعه طلبی رژیم صهیونیستی، بسترسازی اسلام هراسی، ایجاد شکاف های قومی میان کردها، ترک ها، عرب ها، فارس ها، هندی ها، پاکستانی ها و...، به وجود آوردن و تقویت و حمایت گروه های تکفیری و تروریستی از مهم ترین پیامدهای آن است. دراین راستا لازم است جهان اسلام برای برقراری نظم امنیتی بر اساس گفتمان اسلامی تلاش کند و مراسم حج یکی از موقعیت ها و فرصت های برطرف کردن چالش نظم امنیتی برای کشورهای جهان اسلام است که تحقق آن الزاماتی دارد. مهم ترین الزامات، تقویت انسجام اسلامی است. برای دستیابی به انسجام اسلامی باید بسترسازی لازم با استفاده از منابع اصیل موجود اسلامی صورت گیرد که یکی از این منابع اصیل، حج است. حج برای تقویت انسجام اسلامی و حرکت به‌سوی ایجاد نظم امنیتی اسلامی دارای ظرفیت‌هایی است که در این مجال به دو نمونه از آنها می پردازیم
1. ظرفیت رسانه ای برای مقابله با اسلام هراسی
به اقتضای تحولات نوین در جهان، شکل های مختلف دیپلماسی برای پاسخگویی به نیازهای کنشگران پدید آمده که از جمله آن ها می توان به دیپلماسی عمومی ، دیپلماسی فرهنگی و دیپلماسی حج اشاره کرد. موضوع ديگري كه در این میان به طور برجسته اي ظهور و بروزيافته است، حضور نهادهاي غيردولتي و شخصیت های غیر رسمی در عرصه ديپلماسي و تاثيرگذاري آنها در سطح جهاني است. بي ترديد آنچه كه باعث كنار هم آمدن اين اجتماعات از كل جهان مي گردد، شبكه هاي ارتباطي و رسانه ای است. به طور خلاصه دیپلماسی حج عبارتست از"تلاش براي درك، مطلع ساختن، مشارکت دادن و تأثیرگذاري بر امت اسلامی و تبادل ایدها، اطلاعات، هنر و دیگر جنبه هاي فرهنگ اصیل اسلامی میان ملتها به منظور تقویت تفاهم متقابل" دیپلماسی حج را می توان نمونه بارز و اعلاي اعمال قدرت نرم دانست که به نظام پساانقلابی جمهوري اسلامی ایران امکان و توان نفوذ در امت اسلامی را از طریق عناصري چون فرهنگ و معارف، ارزشها و ایده هاي ناب شیعی و انقلاب می دهد و از این طریق چهره اصیل ایران اسلامی، تشیع و انقلاب اسلامی را به درستی به مخاطبان خود بشناساند و نیز داده هاي مناسبی از طرف مقابل به دست آورد تا امکان رصدکردن فرصتها و موانع را فراهم آورد. دیپلماسی مجازی امکان گسترش دامنه مذاکرات و ارتباط گیری دیپلمات های کشورها با یکدیگر را به منظور همفکری، مفاهمه و تبادل نظر و در نتیجه بالابردن ضریب موفقیت تلاشها برای حل و فصل مشکلات و منازعات بین المللی فراهم کرده است. این گونه پیشرفته دیپلماسی نوین همچنین با موجودیت بخشیدن به سفارتخانه های مجازی می تواند انجام بسیاری از امور کنسولی مانند رسیدگی به تقاضای صدور روادید یا دیگر مطالبات شهروندان را تسهیل نماید .
2.تاکید بر منافع مشترک مسلمانان
برای رسیدن به اتحاد و همدلی بیشتر بین مسلمانان، لازم است تاکید بیشتری بر منافع مشترک شود. در این راستا می توان با برگزاری کرسی های مباحثه میان نخبگان و علمای کشورهای مختلف در ایام حج و یا تهیه بروشور و توزیع آنها در میان کاروان کشورهای مختلف بر منافع مشترک کشورهای اسلامی تاکید کرد. قطعا تبادل نظر و تفاهم در خصوص مسائل مسلمین و تبادل آرا در حلّ مشکلات به همدلی و نزدیکی دولت ها و ملت های مسلمان می انجامد.
جمع بندی
یکی از راه های تعدیل واگرایی و اختلاف که جهان اسلام در شرایط کنونی به شدت از آن رنج می برد، وحدت و پرهیز از اختلافات داخلی است. انسجام اسلامی، کشورهای مسلمان را در جهت احترام به ارزش ها و باورهای یکدیگر تشویق کرده و کنگره عظیم حج یکی از ظرفیت های تقویت انسجام اسلامی بین کشورهای مسلمان است. تلاش عربستان صعودی بر این است که بعد عبادی حج پررنگ تر شده و از ابعاد سیاسی آن کاسته شود. در این زمینه جهان اسلام باید توجه خود را معطوف به تقویت ابعاد سیاسی حج نموده و اثرگذاری بیشتری در فضای رسانه ای و مجازی داشته باشند. آسیب شناسی و رصد دقیق تحرکات سایر کشورها در ایام حج برای اختلاف افکنی بین مسلمانان نیز از اهمیت بالایی برخوردار است. کنگره عظیم حج فرصت خوبی است برای بازتعریف مفهوم مقاومت مطابق با رویکرد جمهوری اسلامی برای کمرنگ شدن تلاش های محور عبری-عربی.
[1]-بیانات در دیدار 19/5/98